-یکی از نکات بسیار مهم و راهبردی در سبک زندگی قرآنی تحصیل مهارت «نه گفتن» و برحذر بودن از مناطق ممنوعه و خطوط قرمز است، در جزء هشتم قرآن کریم سعی داریم گوشهای از مهارت راهبردی را مورد بررسی و واکاوی قرار دهیم.
یکی از نکات بسیار مهم و راهبردی در سبک زندگی قرآنی تحصیل مهارت «نه گفتن» و برحذر بودن از مناطق ممنوعه و خطوط قرمز است، که سعی داریم گوشهای از این مهارت راهبردی را بر اساس آیات قرآن کریم مورد بررسی و واکاوی قرار دهیم.
مهارت نه گفتن و پرهیزهای طلایی در قرآن کریم
1-پرهیز و نه گفتن به گناه آشکار و پنهان
یکی از مهمترین و راهبردیترین موضوعات و مسائلی که در فرهنگ قرآن به آن تأکید و سفارش فراوان شده اجتناب از گناه آشکار و پنهان است، خدای متعال در جزء هشتم قرآن کریم این چنین بیان فرموده است: «وَ ذَرُوا ظاهِرَ الْإِثْمِ وَ باطِنَهُ إِنَّ الَّذينَ يَكْسِبُونَ الْإِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِما كانُوا يَقْتَرِفُونَ؛[1] گناهان آشكار و پنهان را رها كنيد! زيرا كسانى كه گناه مىكنند، بزودى در برابر آنچه مرتكب مىشدند، مجازات خواهند شد».
علامه طباطبایی در ذیل این آیه شریف این چنین بیان داشته است: مراد از گناه باطنى آن گناهى است كه زشتي آن در خور فهم همه افراد نيست، مانند خوردن ميته، خون و گوشت خوك، اين قسم از گناه با تعليم خداوند متعال شناخته مىشود و عقل نيز گاهى آن را درك مىكند. اين معنايى كه ما براى گناه ظاهرى و باطنى بیان کردیم معنايى است كه ظاهر سياق آن را افاده میكند، بعضى از مفسرين معانى ديگرى براى آن بیان كردهاند، از جمله اینکه گفتهاند: ظاهر بودن گناه و باطن بودن آن به معناى علنى بودن و پنهانى بودن آن است. و نيز گفتهاند: مقصود از گناه ظاهرى گناهانى است كه از جوارح سرمىزند، و گناه باطنى گناهان قلبى و درونى است.[2]
در ماه مبارک رمضان نیز از جمله مهمترین و با ارزشترین وظایف و کارهایی که روزهداران باید به آن اهتمام و توجه جدی داشته باشند، اجتناب و پرهیز از گناهان است؛ کما اینکه در منابع روایی نقل شده است که امام علی(علیه السلام) از پیامبر اکرم(صلی الله و علیه وآله) در خصوص بهترین اعمال در ماه رمضان سؤال کردند و پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) در جواب فرمودند: «فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛[3] بهترین عمل در این ماه پارسایى و اجتناب از محرّمات خداست». البته باید گفت که قبح و زشتی گناه در همه ماههای سال حرام و شوم بوده، ولی با این وجود قبح و زشتی آن در ماه مبارک رمضان از همه ماههای سال بیشتر است.
2-پرهیز و نه گفتن به خرافات
از دیگر مشکلات و چالشهایی که در طول تاریخ، جوامع انسانی را درگیر خود کرده، موضوع خرافهپرستی و خرافهگرایی است، نوعاً جوامع انسانی که آموزههای وحیانی و عقلانی را کنار گذاشته و درگیر توهمات و افکار بیپایه و اساس شدهاند، در مقابل این چالش فکری و اجتماعی بهراحتی از پا در آمده و نمیتوانند حرفی برای گفتن داشته باشند، نمونهای از خرافهگرایی را خدای متعال در جزء هشتم قرآن کریم این چنین بیان میفرماید: «وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصيباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَكائِنا فَما كانَ لِشُرَكائِهِمْ فَلا يَصِلُ إِلَى اللَّهِ وَ ما كانَ لِلَّهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلى شُرَكائِهِمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ؛[4] آنها [مشركان] سهمى از آنچه خداوند از زراعت و چهارپايان آفريده، براى او قرار دادند؛ (و سهمى براى بتها!) و بهگمان خود گفتند: «اين مال خداست! و اين هم مال شركاى ما [يعنى بتها] است!» آنچه مال شركاى آنها بود، به خدا نمىرسيد؛ ولى آنچه مال خدا بود، به شركايشان مىرسيد! (آرى، اگر سهم بتها با كمبودى مواجه مىشد، مال خدا را به بتها مىدادند؛ امّا عكس آن را مجاز نمىدانستند!) چه بد حكم مىكنند (كه علاوه بر شرك، حتّى خدا را كمتر از بتها میدانند)!».
3-پرهیز و نه گفتن به اسراف و زیاده طلبی
اسراف، زیادهروی و تجاوز از حدّ اعتدال است.[5] اسراف از مباحث قرآنی، فقهی و اخلاقی بوده و حرمت آن در آیات و روایات مطرح شده است. برخی حرمت آن را ضروری دین دانسته، و دیگران آن را در ردیف گناهان کبیره شمردهاند. این رذیله شوم از جمله مواردی است که در جزء هشتم قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته و بندگان را از آن برحذر داشته است: «وَ هُوَ الَّذي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفين؛[6] اوست كه باغهاى معروش [باغهايى كه درختانش روى داربستها قرار دارد]، و باغهاى غير معروش [باغهايى كه نياز به داربست ندارد] را آفريد؛ همچنين نخل و انواع زراعت را، كه از نظر ميوه و طعم با هم متفاوتند؛ و (نيز) درخت زيتون و انار را، كه از جهتى با هم شبيه، و از جهتى تفاوت دارند؛ (برگ و ساختمان ظاهريشان شبيه يكديگر است، در حالى كه طعم ميوه آنها متفاوت مىباشد.) از ميوه آن، به هنگامى كه به ثمر مىنشيند، بخوريد! و حقّ آن را به هنگام درو، بپردازيد! و اسراف نكنيد، كه خداوند مسرفان را دوست ندارد!
4-پرهیز و نه گفتن به وسوسههای شیطانی
از ابتدی خلقت انسان تاکنون، شیطان یکی از مهمترین و اصلیترین دشمنان انسان به شمار آمده است که وجود او مایه دردسرهای بزرگی در مسیر سعادت و عاقبت به خیری بوده است. اگر انسان شناخت و تحلیل صحیح و درستی از وجود شیطان و ترفندهای اغواء کننده او نداشته باشد، بهراحتی اسیر خواستههای او شده و از جاده سعادت و خوشبختی خارج میشود، مهمترین و کلیدیترین راهکار برای مقابله با وسوسههای شیطان «مهارت نه گفتن» است، انسانهایی که به این توانایی و قدرت دست یافتهاند به خوبی در مسیر سلوک اخلاقی توانستهاند به مراتب عالی انسانی و اخلاقی دست پیدا نمایند. باری به هر جهت ضرورت مراقبت شدید نسبت به وسوسههای شیطان در جزء هشتم قرآن کریم این چنین مورد توجه قرار گرفته است: «ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرينَ قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعينَ؛[7] سپس از پيش رو و از پشت سر، و از طرف راست و از طرف چپ آنها، به سراغشان مىروم؛ و بيشتر آنها را شكرگزار نخواهى يافت!» فرمود: «از آن (مقام)، با ننگ و عار و خوارى، بيرون رو! و سوگند ياد مىكنم كه هر كس از آنها از تو پيروى كند، جهنم را از شما همگى پر مىكنم!».
5-پرهیز و نه گفتن به کینه توزی و حسد
خدای متعال در قرآن کریم در وصف بهشتیان این چنین میفرماید: «وَ نَزَعْنا ما في صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ؛[8] و آنچه در دلها از كينه و حسد دارند، برمىكنيم» از طرفی در برخی منابع روایی نقل شده است: «قالَ رَجُلٌ لِلحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام: يَا ابنَ رَسولِ اللّهِ! أنَا مِن شيعَتِكُم.قالَ عليه السلام: اتَّقِ اللّهَ و لا تَدَّعِيَنَّ شَيئا، يَقولُ اللّهُ لَكَ: كَذَبتَ و فَجَرتَ في دَعواكَ! إنَ شيعَتَنا مَن سَلِمَت قُلوبُهُم مِن كُلِّ غِشٍّ و دَغَلٍ ، و لكِن قُل: أنَا مِن مَواليكُم و مُحِبّيكُم؛[9] مردى نزد امام حسين(عليه السلام) آمد و گفت: اى فرزند پيامبر خدا! من از شيعيان شما هستم. فرمود: «از خدا پروا كن و چيزى را ادّعا مكن كه خداى متعال به تو بگويد: دروغ گفتى و در ادّعايت از حد خارج شدى! بىترديد، شيعيان ما كسانىاند كه دلهايشان از هر فريب و دغلى پاك است؛ بلكه بگو: من از طرفداران و دوستداران شما هستم».
سخن پایانی:
از نکات بیان شده میتوان این چنین استفاده کرد، در سبک زندگی دینی و قرآنی، انسان مؤمن و موحد در مصاف با خواهشهای نفسانی و شیطانی مقاومت کرده و هیچ گاه آن درخواستها را اجابت نمیکنند، «مهارت نه گفتن» در سبک زندگی قرآنی به انسان این توانایی را میدهد که رفتاری توأم با عقلانیت و هوشمندی را از خود نشان داده و از حدود و مرزهای الهی تجاوز ننماید.
پینوشتها:
[1]. انعام/120.
[2]. ترجمه تفسير الميزان، ج7، ص458.
[3].الأمالی( للصدوق)، ص95.
[4]. انعام/136.
[5]. مجمعالبیان، ج۴، ص۱۷۶؛ روحالمعانی، مج۴، ج۶، ص۱۷۴؛ التحقیق، ج۵، ص۱۱۰، «سرف».
[6]. انعام/141.
[7]. اعراف/17و18.
[8]. همان/43.
[9].مجموعة ورام، ج2، ص106.
«مهارت نه گفتن» در سبک زندگی قرآنی به انسان این توانایی را میدهد که رفتاری توأم با عقلانیت و هوشمندی را از خود نشان داده و از حدود و مرزهای الهی تجاوز نکند.