واژه «ولايت» به معنای سرپرستی و اولی به تصرف است.
سوال: ولايت يعنی چه؟ اگر به معنی اولی به تصرف است و به معنی گوش به فرمان بودن است، پس ولايت خدا با امام و ولايت امام با پدر و مادر و ولايت همه اينها با ولیفقيه فرقی دارد یا خیر؟
پاسخ:
«ولايت» واژهای عربی است كه از كلمه «وَلْی» گرفته شده است. «وَلْی» در لغت عرب، به معنای آمدن چيزی در پي چيز ديگر است، بدون آنكه فاصلهای در ميان آن دو باشد؛ و لازمه چنين توالی و ترتّبي، قرب و نزديكی آن دو به يكديگر است. از اين رو، اين واژه با هيئتهای مختلفی (به فتح و كسر) در معانيِ «حبّ و دوستی»، «نصرت و ياری»، «متابعت و پيروی»، و «سرپرستی» استعمال شده و وجه مشترك همه اين معانی همان قرب معنوی است.
واژه «ولايت» در ولايت خدا و پيامبر و امامان معصوم(عليهمالسلام) و ولايت فقيه به معنای سرپرستی و اولی به تصرف است، اين ولايت، به دو قسم ولايت تكوينی و تشريعی تقسيم میشود:
1. ولايت تكوينی به معنای تصرف در نظام خلقت و قانونمندیهای مربوط به طبيعت است كه اساساً مربوط به خدای متعال است كه خالق هستی و نظام خلقت و قوانين حاكم برآن است و خداوند اين ولايت را به پيامبر اكرم و امامان معصوم(عليهمالسلام) عطا نموده است، لذا ائمه اطهار(عليهمالسلام) به اذن و اراده الهی میتوانند در نظام تکوین تاثیر گذاشته و دخل و تصرف کنند.[1] بنابراین ولايت تكوينی يعنی سرپرستی موجودات جهان و عالم در خارج و تصرف عينی داشتن در آنها.[2]
2. ولايت تشريعی كه به معنای ولايت در محدوده تشريع و تابع قانون الهی است؛ اين ولايت از امور اعتباری و قراردادی است.[3] ولايت خداوند چه ولايت تكوينی و چه ولايت تشريعی، ولايت بالذات است، زيرا خداوند مالك و صاحب اختيار تمامی هستی است و هيچكس حق تصرف در چيزی را ندارد، مگر با اذن و اجازه خداوند متعال. خداوند اين اجازه را در امور تكوينی و تشريعی به پيامبر اكرم و امامان معصوم(عليهمالسلام) داده است. اين ولايت تبعی بوده و در طول ولايت خداوند متعال است.
ولايتی كه در ولايت فقيه مطرح است، از سنخ ولايت تكوينی نيست، بلكه ولايت تشريعی است كه امری اعتباری است و خداوند متعال به افراد دارای صلاحيت واگذار نموده است. اين ولايت، در طول ولايت پيامبر اكرم و امامان معصوم(عليهمالسلام) بوده و مربوط به امور حكومتی و اداره جامعه است و حوزه فردی و شخصی افراد و اموری كه از اختصاصات معصوم(عليهالسلام) است را شامل نمیشود.
ولايت، به اعتبار افراد تحت ولايت، به ولايت عامه و ولايت خاصه قابل تقسيم است، اگر ولايت و سرپرستی نسبت به افراد خاصی باشد، آن را ولايت خاصه میگویند مثل ولايت اوليای ميّت و يا ولايت اوليای دم و وارثان مقتول يا قيم و وصی يا ولايت پدر بر فرزند كه همه اينها چون ولايت بر فرد خاصی دارند به آن ولايت خاصه گفتهاند. اما اگر ولايت و سرپرستی نسبت به عموم افراد جامعه باشد، اين نوع ولايت را ولايت عامه گويند مثل ولايت پيامبران، امامان و فقيهان كه ولايت آنان نسبت به عموم افراد جامعه است.
پس ولايت پدر و اوليای دم وميّت و همينطور وصی و قيم، ولايتشان با ولايت پيامبر و امامان و فقيهان متفاوت است، پدر و اوليای دم و اوليای ميت و يا وصی و قيم ولايت سرپرستی شرعی بر يك فرد خاصی را دارند و به آن اعتبار ولايت شرعی را دارند، اما ولايت پيامبر و امامان معصوم و يا فقيهان، بر کل جامعه ولایت دارند و امور عموم جامعه را تدبير و سرپرستی میكنند و از اين جهت ولايت فقها مثل ولايت پيامبر و امام معصوم ولايت عامه است.
بدين ترتيب، ولايت پيامبر و امامان معصوم و همينطور ولیفقيه از هر دو جهت يعنی هم افراد تحت ولايت و هم امور و شؤون افراد تحت ولايت، ولايت عامه است، در حالیكه ولايت پدر بر فرزند خاصه است، يعنی ولايت آن بر فرد خاص يعنی فرزند میباشد يا ولايت مادر بر حضانت فرزند، تنها ولايت بر فرد خاصی يعنی فرزند و كار خاص يعنی شير دادن و تربيت است، يعنی دايره ولايت تنها شامل فرد خاص و كارهای خاص است. البته همين ولايت را هم به اذن و اجازه خداوند دارا هستند.
پيامبر و امامان معصوم(عليهمالسلام) نسبت به افراد و امور جامعه ولايت مطلقه دارند، يعنی بر جان و مال مردم تسلط دارند، چون ولايت آنان بر ذوات میباشد. همينطور دايره ولايت فقيه تنها شامل اداره جامعه و اداره امور مسلمين است. با اين اوصاف ولايت پيامبر و امام معصوم و همينطور ولايت فقيه كه سرپرستی و تدبير جامعه و امور مسلمين را بر عهده دارد، با ولايت شرعی پدر و مادر تفاوت آشكاری دارد.
ولايت پدر ولايت خاصه است و دايره ولايت او به ديگران سرايت نمیكند و ولی شرعی يعنی پدر و جد پدری در اينجا مجاز به انواع تصرفات در مال و برخی تصرفات در بدن افراد تحت ولايت (يعنی فرزندان، در اموری مثل اجازه عمل و جراحی) میباشد و يا مادر تنها ولايت بر حضانت طفل را دارد و دايره سرپرستی او محدود به آن است و بيش از آن نيست و اين با ولايت فقيه كه سرپرستی و تدبير جامعه و سرپرستی مصالح عموم جامعه را بر عهده دارد تفاوت روشنی دارد.
_________________________________
پینوشت
[1]. مصباح یزدی، محمد تقی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره، 1378، 79.
[2]. جوادی آملی، عبد الله، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، قم، مرکز نشر اسرا، 1385، ص 123.
[3]. همان، ص 124.
سوال: ولايت يعنی چه؟ اگر به معنی اولی به تصرف است و به معنی گوش به فرمان بودن است، پس ولايت خدا با امام و ولايت امام با پدر و مادر و ولايت همه اينها با ولیفقيه فرقی دارد یا خیر؟
پاسخ: ولايت پدر ولايت خاصه است و دايره ولايت او به ديگران سرايت نمیكند و ولی شرعی يعنی پدر و جد پدری در اينجا مجاز به انواع تصرفات در مال و برخی تصرفات در بدن افراد تحت ولايت (يعنی فرزندان، در اموری مثل اجازه عمل و جراحی) میباشد و يا مادر تنها ولايت بر حضانت طفل را دارد و دايره سرپرستی او محدود به آن است و بيش از آن نيست و اين با ولايت فقيه كه سرپرستی و تدبير جامعه و سرپرستی مصالح عموم جامعه را بر عهده دارد تفاوت روشنی دارد.