وجود آیات متشابه در قرآن به معنای ابهام و گنگ بودن معنا نیست
شبهه: احمقانه ترین ادعای متولیان اسلام این است که قرآن از نظر فصاحت و بلاغت بینظیر است، اما این همه تفسیر و تاویل قرآن که همه هم با هم اختلاف دارند، وجود دارد! اگر معنای قرآن ساده و صریح است، پس چرا کسی متوجه نمیشود و معنای آیات متشابه را کسی جز خدا نمیداند.
پاسخ:
در رابطه با اعجاز قرآن کریم و در اوج بودن فصاحت و بلاغت آن، همین بس که بزرگان و ادیبان عرب در مقابل آن زانو زده و به عجز و ناتوانی خود اعتراف کرده و به غیر بشری بودن آن صحه گذاشتند، اما برای فرار از قبول دعوت پیامبر گرامی اسلام(صلیاللهعلیهوآله)، ایشان را کاهن نامیدند و گفتند او با اجنه در ارتباط است و جنیان این کلام سحرآمیز را به او تعلیم دادهاند[حاقه/42]. این سخن آنان در واقع اعتراف به این مطلب بود که قرآن کریم از توان بشر خارج است و هیچ انسانی روی کره خاکی نمیتواند چنین کلامی شیوا، آهنگین، موزون و با آن همه معارف بلند و عالی ارائه کند.[1]
از طرفی خود قرآن تصریح میکند که در این کلام هم آیات متشابه وجود دارد و هم آیات محکم: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ[آلعمران /7] اوست آنكه اين كتاب را بر تو فروفرستاد. بخشى از آن، آيات محکم است كه اصل و اساس اين كتاب است و بخش ديگر آيات متشابه است» و برای فهم درست آیات، باید آیات متشابه را به آیات محکم برگرداند و با هم معنا کرد تا انسان به بیراهه نرود.
شبهه کننده وجود آیات متشابه را دلیلی بر ضعف قرآن دانسته و با خود اندیشیده است که آیات متشابه مبهم و گنگ هستند و کسی متوجه آنها نمیشود و همین مطلب بزرگترین ضعف قرآن است و فصاحت و بلاغت آن را زیر سوال برده و از کتابهای معمولی هم ارزشش را پایینتر خواهد برد.
این در حالیست که آیات متشابه هم مانند دیگر آیات معنا و مفهومی کاملا روشن و واضح دارند و هیچ ابهامی در لغات و مضمون آنها نیست، یعنی معنای آیه بسیار روشن است و هیچ سختی و گنگیای در معنای آیه وجود ندارد تا به ادبیات قرآن اشکال شود که این آیه نامفهوم است. شاهدش هم این است که مردم همعصر نزول قرآن به راحتی قرآن را متوجه شده و مجذوب آن شده بودند و هیچ گنگی در آیات آن نیافته بودند.
متشابه اصلا به معنای مبهم و گنگ نیست. بلکه آیات متشابه آیاتی هستند که معانی مختلفی از آن قابل برداشت است، در مقابل آیات محکم که آیاتی هستند که معنای روشن و واضحی از آن فهمیده میشود و تنها یک معنا بیشتر ندارد. پس آیات متشابه یعنی آیاتی که این قابلیت را دارند که معنای مختلفی از آن برداشت شود.
در واقع اختلاف تفسیرها و دعواهایی که بر سر قرآن کریم وجود دارد، به خاطر تطبیق آیات متشابه است نه فهم آیات متشابه؛ معمولا هر گروهی از مسلمین برای حق جلوه دادن مطالب خود، به یکی از این آیات متشابه استناد کرده و آن را بر نظر خود تطبیق کرده و تفسیری خاص ارائه میکنند، پس اختلاف معانی به خاطر تفسیر نادرست و تطبیق آیات بر خواست خود است، نه به خاطر روشن نبودن معنا و ظاهر آیات.
فلسفه نزول اینگونه آیات نیز این است که مردم مورد امتحان و آزمایش قرار بگیرند و آنان که به دنبال هوا و هوس خود هستند این آیات را غلط معنا کرده و به سمت باطل خود بروند. قرآن کریم خودش به این مطلب اشاره کرده و میفرماید: «فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ [آل عمران/7] اما آنها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهاند، تا فتنهانگیزی کنند (و مردم را گمراه سازند)؛ و تفسیر(نادرستی) برای آن میطلبند» یعنی آنها که منحرفند و در قلبشان بیماری وجود دارد، به دنبال تفسیر آیات متشابهاند تا آن آیات را به نفع خود تفسیر کنند.
لذا آیات متشابه خود وسیلهای برای امتحان مردم هستند، خداوند با نازل کردن این آیات، مسلمین را مورد آزمون قرار داده است. پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) نیز در این زمینه فرمود: «هر کس قرآن را با رای و نظر خود تفسیر کند، در آتش خواهد نشست»[2] همچنین فرمود: «هر کس قرآن را با رای و نظر خود تفسیر کند، به خدا افترا بسته است و هر کس بدون علم فتوا دهد و مردم را به سمتی ببرد، لعنت ملائکه آسمان و زمین بر اوست».[3]
از طرفی خداوند متعال برای رفع این مشکل و همچنین برای امتحان مردم، امامی قرار داد و به آن امام علم تامی عطا کرد که بتواند قرآن را به درستی تفسیر کند؛ او چون جانشین پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) است به تمام قرآن آگاه بوده و معنای درست آیات متشابه و تطبیق حقیقی آنان را میداند، اما عدهای از مردم به خاطر حسادت و جاهطلبی و دنیاپرستی که داشتند، آن امام را کنار زده و خود را برتر از امام معرفی کرده و تفسیر خود را به عنوان کلام الهی بیان کردند که با توجه به فرمایش پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) در جهنم خواهند بود.
بنابراین وجود آیات متشابه در قرآن به معنای ابهام و گنگ بودن معنا نیست، بلکه به معنای وجود معانی مختلف در آیه است و به خاطر آزمایش مردم بوده است.
__________________________
پینوشت
[1]. برای مطالعه بیشتر به این مطلب مراجعه کنید.
[2]. «مَنْ فَسَّرَ الْقُرْآنَ بِرَأْيِهِ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّار» ابن أبي جمهور، محمد بن زين الدين، عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، دار سيد الشهداء للنشر، قم، چاپ: اول، 1405 ق، ج4، ص 104.
[3]. ابن بابويه، محمد بن على، كمال الدين و تمام النعمة، اسلاميه - تهران، چاپ دوم، 1395ق، ج1، ص 257.
شبهه: احمقانه ترین ادعای متولیان اسلام این است که قرآن از نظر فصاحت و بلاغت بینظیر است، اما این همه تفسیر و تاویل قرآن که همه هم با هم اختلاف دارند، وجود دارد!
پاسخ: وجود آیات متشابه در قرآن به معنای ابهام و گنگ بودن معنا نیست، بلکه به معنای وجود معانی مختلف در آیه است و به خاطر آزمایش مردم بوده است.