ویژگی‌هایی که انسان مومن را به کمال خواهد رساند و عقل او را تمام خوهد کرد.
خدای متعال به بشر نعمت‌های زیادی عنایت فرموده که شکر هر کدام در جای خود لازم می‌باشد، در این میان نعمت ولایت از ویژگی خاصی برخوردار است که می‌توان از آن به عنوان بزرگترین نعمت الهی یاد کرد و آن اینکه، به دیگر نعمت‌های الهی سمت و سو داده و آنها را در مسیر کمال انسانی قرار می‌دهد، البته برای بهره‌برداری از ولایت لازم است که انسان شناخت صحیح نسبت به امام(علیهم‌السلام) و سخنان ایشان داشته باشد.
از ائمه اطهار(علیهم‌السلام) احادیث زیادی به ما رسیده است که واکاوی آنها می‌تواند زندگی فردی و اجتماعی بشر را تحت تأثیر قرار دهد از این‌رو در ادامه به یکی از احادیث که از امام رضا(علیه‌السلام) به دست ما رسیده است اشاره کرده و آن را در حد توان تفسیر می‌کنیم.
حضرت علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام) می‌فرمایند: عقل شخص مسلمان تمام نیست، مگر این که ده خصلت را دارا باشد:1ـ از او امید خیر باشد. 2ـ از بدى او در امان باشند. 3ـ خیر اندک دیگرى را بسیار شمارد. 4ـ خیر بسیار خود را اندک شمارد. 5ـ هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود. 6ـ در عمر خود از دانش طلبى خسته نشود. 7ـ فقر در راه خدایش از توانگرى محبوبتر باشد 8ـ خوارى در راه خدایش از عزّت با دشمنش محبوبتر باشد. 9ـ گمنامى را از پرنامى خواهانتر باشد. 10ـ سپس فرمود: دهمى چیست و چیست دهمى؟ (که اشاره به اهمیت مورد دهم دارد) که ازایشان پیرامون مورد دهم سوال شد و حضرت فرمود: احدى را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.[1]
این حدیث را می‌توان از ابعاد مختلف مورد تحلیل قرار داد ولی آنچه در این نوشتار در تلاش هستیم به آن بپردازیم، تفسیر این حدیث از نگاه اجتماعی است.[2]
پنج خصلت اولیه‌ای که در این حدیث به آن اشاره شده است، سبب ایجاد پیوند اجتماعی بین مسلمانان می‌شود زیرا هر مقدار که مسلمانی تلاش کند نیاز یک مسلمان دیگری را برطرف کند سبب ایجاد انس و الفت بیشتری بین ایشان شده و رابطه بین آنها را قوی تر می‌کند.
البته این موضوع در صورتی در وجود انسان ریشه می‌دواند که انسان به این واقعیت باور داشته باشد که نیکی کردن به دیگران در حقیقت نیکی به خویشتن است و بدی کردن به دیگران در واقع بدی کردن به خویش است، آنچنان که آیه قرآن به این موضوع توجه داشته و خطاب به انسان این گونه می‌فرماید:«إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا[اسراء/7] اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی می‌کنید؛ و اگر بدی کنید باز هم به خود می‌کنید.»
زمانی که این واقعیت در وجود انسان نهادینه شد انسان هر نیکی به دیگران را لطف و خوبی در حق خویش می‌بیند و هر بدی را ضرر و آسیب به خویشتن بر می‌شمارد و از آن رو که انسان ذاتاً به نفس خود علاقه‌مند است همیشه در جهت کمال خویش حرکت می‌کند و از عیب‌ها و نواقص دوری می‌کند به همین خاطر چنین فردی در زندگی خویش تلاش می‌کند به همه انسان‌ها نیکی کرده و از آسیب زدن به دیگران خود داری کند.
از سوی دیگر در این بخش از حدیث به نکته ظریفی اشاره شده است و آن اینکه، نیکی‌های دیگران در چشم انسان بزرگ دیده شود، و این موضوع تحقق پیدا نخواهد کرد مگر اینکه انسان با این موضوع توجه کند که این فرد در حق چنین شخصی ایثار کرده و می‌توانست این کار را انجام ندهد ولی با این وجود حاضر شده است این نیکی را در حق فرد دیگری کرده و یک پله وی را رشد دهد. و از آن سوی دیگر، نیکی خویش را نیز کوچک بشمارد، این نکته نیز زمانی تحقق پیدا می‌کند که انسان بداند که نیکی به دیگران نیکی به خویش است، و از آن جهت که اگر فردی کار برای خویش کرد بر دیگران منتی ندارد و دیگر معنا ندارد که خوبی خویش را بزرگ بشمارد.
با توضیحاتی که دادیم این فراز از حدیث نیز آشکار می‌شود که چرا یک مسلمان عاقل از حوائج دیگران ملول و خسته نمی‌شود، زیرا که یک مسلمان می‌داند که این حوائج از نعمت‌های الهی است که وی را رشد می‌دهد و در واقع خوبی کردن در حق خویش است همان گونه که امام حسین(علیه‌السلام) در حدیثی در این زمینه می‌فرماید: «نیازهای مردم به شما (مسؤلان و مردم) از نعمت های خداوند بر شماست پس از نعمت ها ملول نگردید تا به گرفتاری دچار نشوید.»[3]
توصیه دیگر امام رضا(علیه‌السلام) به مسلمانان این است که در هر حالی برای کسب علم و دانش تلاش کند، این موضوع نیز می‌تواند سبب رشد جامعه از جهت‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شود و از وابستگی جامعه اسلامی به دیگران کاسته و حتی بی‌نیاز کند.
در دو فراز دیگر حدیث ثامن الحج امام رضا(علیه‌السلام) به خط و مشی جامعه اسلام اشاره شده است و آن اینکه یک فرد مسلمان در جامعه اسلامی، فقر در راه خدای متعال را از ثروت در غیر این مسیر ازشمندتر بداند و خواری در راه خدای متعال را از عزت با دشمنان بهتر بداند، در واقع این بخش از حدیث مسیر سیاست خارجی جامعه اسلامی را آشکار می‌کند و آن اینکه برای ثروت و عزت ظاهری دنیا در مقابل غیر خدای متعال سر تسلیم فرود نیاورد و خویشتن را کوچک نکند، در واقع اگر تک تک افراد جامعه به این حقیقت راه یافتن که تمام هستی مربوط به خدای متعال است، آنچنان که قرآن مجید به این موضوع اشاره کرده و می‌فرماید: «لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ[زمر/63] کلیدهای خزائن آسمانها و زمین او راست.» دیگر حاضر نمی‌شوند که حاکمان جامعه اسلامی برای برخی از نیازهای ایشان در مقابل غیر مسلمانان خضوع و فروتنی کنند، بلکه بانگاه به درون جامعه اسلامی به برطرف کردن نیازهای خویش اقدام می‌کنند و می‌دانند که ثروت و عزت مربوط به خدای متعال است که به هر کسی که بخواهد عنایت می‌کند: «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ[آل عمران/26] بگو: «بارالها! مالک حکومتها تویی؛ به هر کس بخواهی، حکومت می‌بخشی؛ و از هر کس بخواهی، حکومت را می‌گیری؛ هر کس را بخواهی، عزت می‌دهی؛ و هر که را بخواهی خوار می‌کنی. تمام خوبیها به دست توست؛ تو بر هر چیزی قادری.»
نهمین ویژگی مسلمان عاقل از دیدگاه حضرت ثامن الحجج(علیه‌السلام) این است که گمنامی را از شهرت بیشتر علاقه دارد. شاید بتوان این ویژگی را اشاره به یکی از آسیب‌های مهم اجتماعی این دوره تطبیق داد و آن شهوت دیده شدن است، به گونه‌ای که می‌توان آثار آن را در بستر فضای مجازی به سادگی مشاهده کرد، این شهوت دیده شدن، علاوه بر اینکه اخلاص را از انسان می‌گیرد وی را به این سمت سوق می‌دهد که به وظیفه و تکلیفش عمل نکند.
آخرین فراز این حدیث نیز مانند صدر حدیث به موضوعی اشاره می‌کند که در مسیر پیوندهای اجتماعی تأثیرگذار است و آن موضوع نگاه پایین به بالا نسبت به دیگر افراد جامعه است، در تفسیر این فراز نیز باید به این نکته دقت داشت که معمولاً تمام نزاع‌ها در بستر جامعه بر اثر نگاه خود بینی و تحقیر دیگران شکل می‌گیرد، از این‌رو اگر این نگاه در جامعه شکل بگیرد که شخص مقابل از من بهتر است، شاید بیشتر اختلافات جامعه از بین برود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت
[1]. بحار الأنوار، علامه مجلسی، دار إحياء التراث العربي، بيروت، ج75، ص: 336
[2]. گرچه این حدیث به ویژگی‌های یک فرد مسلمان می‌پردازد ولی از آن رو که جامعه اسلامی از تک تک افراد مسلمان تشکیل شده است، این ویژگی ها به جامعه اسلامی نیز سرایت می‌کند.
[3]. بحار الأنوار، ج71، ص: 318.
امام رضا(علیه‌السلام) در سخن گوهرباری برای یک مسلمان ده ویژگی بیان می‌کند که عمل به این دستورات می‌تواند پیوندهای اجتماعی را در جامعه اسلامی مستحکم‌تر می‌کند و جامعه اسلامی را در مقابل دشمنان خارجی مصون می‌کند این موارد عبارتند از به یک شخص مسلمان همیشه امید خیر باشد، دیگران از بدى او در امان باشند، نیکی اندک دیگرى را بسیار شمارد، و خیر بسیار خود را اندک شمارد. هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود،در عمر خود از دانش طلبى خسته نشود، فقر در راه خدایش از توانگرى محبوبتر باشد، خوارى در راه خدایش از عزّت با دشمنش محبوبتر باشد و گمنامى را از پرنامى خواهانتر باشد و آخرین مورد اینکه احدى را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.