-اسلام دین تحمیل نیست و این مردم هستند که باید با آگاهی انتخاب کنند.
در آن اتفاق عظیم که منجر به ابلاغ رسالت و اکمال دین شد یعنی ماجرای غدیر خم، پیامبر رحمت (صل الله علیه و آله و سلم) یک خطبه بلند و بلیغ خواندند که طنین آن در کل تاریخ منتشر شد و گوش هر بیدار دلی را با نوای آسمانی خود آشنا کرد. محتوای این خطبه‌ی با عظمت را که مورد بررسی قرار دهیم برای هر انسان جویای حقیقت و آماده برای رشد معنوی، حرف‌های بسیار دارد که باید پای آن نشست و از آن توشه برچید.
دل نبی مکرم اسلام (صل الله علیه و آله و سلم) که همیشه برای هدایت مؤمنان تپیده است در این خطبه که آخرین خطبهای است که ایشان در جمع کثیری از مسلمانان که از اقصی نقاط عالم اسلام به حج مشرّف شده بودند خوانده است نیز برای مؤمنان می‌تپد. دلی که مالا مال از دغدغه برای هدایت انسان‌ها است و در این واپسین روزهای عمر شریفِ حضرت، بیشتر نگرانی را به خود احساس می‌کند.
سیر هدایتی که در این خطبه دنبال می‌شود این حقیقت را بیشتر هویدا می‌سازد که اسلام دین تحمیل نیست و این مردم هستند که باید با آگاهی انتخاب کنند. منصوب کردن امام علی (علیه السلام) تکمیل فرآیند ابلاغ رسالت است و این بیان‌گر این مطلب است که تحمیلی در این زمینه وجود ندارد اما پیامبر گرامی اسلام (صل الله علیه و آله و سلم) بر بیان آن اصرار و تأکید دارد و در این زمینه آگاهی کامل می‌دهد.
در خطبه‌ی پیامبر اعظم (صل الله علیه و آله و سلم) در روز غدیر می‌خوانیم: « أَلاَ وَ إِنَّ رَأْسَ اَلْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ أَنْ تَنْتَهُوا إِلَى قَوْلِي وَ تُبْلِغُوهُ مَنْ لَمْ يَحْضُرْ وَ تَأْمُرُوهُ بِقَبُولِهِ وَ تَنْهَوْهُ عَنْ مُخَالَفَتِهِ فَإِنَّهُ أَمْرٌ مِنَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنِّي وَ لاَ أَمْرَ بِمَعْرُوفٍ وَ لاَ نَهْيَ عَنْ مُنْكَرٍ إِلاَّ مَعَ إِمَامٍ مَعْصُومٍ؛[1] بدانید که بالاترین امر به معروف آن است که سخن مرا بفهمید و آن را به کسانی که حاضر نیستند برسانید و او را از طرف من به قبولش امر کنید و از مخالفتش نهی نمایید، چرا که این دستوری از جانب خداوند عزوجل و از نزد من است، و هیچ امر به معروف و نهی از منکری نمیشود مگر با امام معصوم (علیه السلام).»
وقتی نگاه اسلام نگاه اخلاقی-اعتقادی باشد و اوج قله‌ی مکارم اخلاق را پیامبر رحمت (صل الله علیه و آله و سلم) بخواهند در این واقعه‌ی عظیم نشان دهند، بر روی آگاهی و بصیرت مردم سرمایه‌گذاری می‌کنند و آن را اصل قرار می‌دهند چرا که هر مسأله‌ای که بر اساس آگاهی‌دهی پیش برود ماندگاری و پایایی بالایی پیدا خواهد کرد و این نکته را ما در خطبه‌ی غدیر به وضوح مشاهده می‌کنیم. غدیر و خطبهای که پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) در این روز بزرگ خواندند سراسر آگاهی است و بخش‌های کثیری از این خطبه نه دستوری و تحکمی است که تذکر و یادآوری در آن موج می‌زند.
در سبک‌های تربیتی مورد تأیید اسلام، نقش آگاهی و عقلانیت بسیار پر رنگ است. حق آن است که آنجایی فضای تربیت دچار انحراف می‌شود که تعصبات، خودخواهی‌ها، خودنمایی‌ها، جهالت‌ها و اموری از این قبیل جای عقلانیت، آگاهی‌بخشی و شناخت را بگیرد. در دنیای مدرن با آن همه زرق و برقش آنچه که مورد هجمه قرار می‌گیرد اجازه فکر کردن است. سرعت بالای زندگی‌ها اجازه تأمل و تفکر را از انسان می‌ستاند و این دقیقاً همان چیزی است که استکبار و جنود شیطان به دنبال آن هستند. بر خلاف آن چه در مورد دنیای مدرن تبلیغ می‌شود، غفلت و جدا شدن از تدبر در این دنیا جای خود را به تأمل و تعقل داده است.
امام علی (علیه السلام) درباره توجه به آگاهی و شناخت می‌فرمایند: «رَحِمَ اللهُ امْرِءً اَعَدَّ لِنَفْسِهِ وَاسْتَعَدَّ لِرَمْسِهِ وَعَلِمَ مِنْ اَيْنَ وَفِى اَيْنَ وَاِلى اَيْنَ؛[2] خدا رحمت كند كسى را كه براى خود عوامل سعادت ابدى فراهم مى كند و براى زندگى عالم بعد مهيا مى شود و رحمت خدا باد بر انسانى كه بداند از كجا آمده و در كجا آمده و به كجا خواهد رفت.»
تربیت یعنی رشد انسان‌ها از مرتبه‌ی پایین‌تر به مرتبه‌ی بالاتر و این سیر بدون شناخت و باوری که متشکل از شناخت به همراه عواطف قلبی است، به وقوع نخواهد پیوست.
احساساتی که مبنای شناختیِ درستی ندارند نه ماندگاری دارند و نه رشددهنده هستند بنابراین ما نباید به دنبال تحریک عواطف و احساسات بدون شناخت باشیم بلکه باید به این سمت حرکت کنیم که عواطف و احساسات را بر شالوده‌ی معرفت و آگاهی بنا کنیم. والدینی که در این روزها دغدغه‌ی تربیت فرزندان خود را دارند باید ترکیبی از شناخت و عواطف را با هم به عنوان یک بنای مستحکم ارائه دهند و با این روش است که می‌توانند کودک خود را درست تربیت کنند و جوان و نوجوان خود را از آسیب‌های متعدد اجتماعی نجات دهند.
با اجبار نمی‌توان کسی را به سمت دین جذب کرد با آگاهی‌های تنظیم شده که عواطف را نیز درگیر می‌کند این مسیر بهتر پیش خواهد رفت. امام على عليه السلام ـ درباره آيه «وَ لَو شَآءَ ربُّكَ لاَمَنَ مَن في الأرضِ كلُّهُم جَميعا أَ فَأَنتَ تُكِرهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤمِنِينَ؛[3] اگر پروردگارت مى‌خواست همانا همه مردم روى زمين ايمان مى‌آوردند. پس آيا تو مردم را ناگزير مى‌كنى كه ايمان آورند؟» می‌فرمایند: «فأنزلَ اللّهُ تعالى علَيهِ: يا محمّدُ، وَ لَو شَآءَ رَبُّكَ لآمَنَ مَن فِي الأَرضِ كُلُّهُم جَميعا، على سبيلِ الإلْجاءِ و الاضْطِرارِ في الدُّنيا، كما يُؤمِنُونَ عندَ المُعايَنةِ و رُؤيةِ البَأسِ و في الآخِرَةِ، و لَو فَعَلتُ ذلكَ بهِم لم يَسْتحِقّوا مِنّي ثَوابا و لا مَدْحا، لكنّي اُريدُ مِنهُم أنْ يُؤمِنوا مُختارِينَ غيرَ مُضْطَرّينَ، لِيَسْتَحقّوا مِنّي الزُّلْفى و الكَرَامةَ و دَوامَ الخُلودِ في جَنّةِ الخُلْدِ؛[4] خداوند متعال اين آيه را نازل كرد و فرمود : اى محمّد! اگر پروردگارت مى خواست، همه مردم روى زمين» در دنيا از روى اجبار و ناچارى، ايمان مى‌آوردند همچنان كه در آخرت، به هنگام مشاهده عذاب الهى ايمان مى‌آورند. اگر اين كار را با بندگان مى‌كردم آن گاه سزاوار ثواب و ستايش از جانب من نبودند؛ بلكه از آنان مى‌خواهم كه با اختيار و ميل خود ايمان بياورند تا سزامند منزلت و كرامت از سوى من و جاودانه شدن در بهشت جاويد شوند.»
این روش الهی باید سرلوحه امورات تربیتی ما قرار گیرد که به طور مثال والدین برای فرزندان خود اجبار و اکراه را در اولویت قرار ندهند و زمینه‌های آگاهی بخشی را جدی‌تر بگیرند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. متن خطبه غدیر؛ مستدرک الوسائل، حسین بن محمدتقی نوری، ج12، ص182، انتشارات موسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، بیروت، 1408 ه‌ق.
2. الوافی، فیض کاشانی، ج1، ص116، انتشارات مکتبه الامام امیر المومنین علی (علیه السلام) العامه، اصفهانف 1406ه‌ق.
3. آیه 99 سوره یونس.
4. البرهان فی تفسیر القرآن، هاشم بن سلیمان بحرانی، ج3، ص65، انتشارات موسسه البعثه، قسم الدراسات الاسلامیه، قم.
بدانید که بالاترین امر به معروف آن است که سخن مرا بفهمید و آن را به کسانی که حاضر نیستند برسانید و او را از طرف من به قبولش امر کنید و از مخالفتش نهی نمایید، چرا که این دستوری از جانب خداوند عزوجل و از نزد من است، و هیچ امر به معروف و نهی از منکری نمیشود مگر با امام معصوم (علیه السلام).