-قبل از این که یخ هر لحظه عمرمان آب شود آن را با خدا معامله کنیم.
شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد که یادآوری فرصت های کودکی، جوانی و هر خاطره دیگری، حس تلخ از دست دادن فرصت ها و متضرر شدن را به انسان می چشاند. نوع نگاه به دنیا به عنوان گذرگاه بدون توقفی که هر لحظه به انتهایش نزدیک‌ترمی‌شویم هر انسان عاقلی را قانع می کند که باید از فرصت های عمر بهترین استفاده را کرد. اما میزان استفاده از عمر با توجه به قطعه بندی عمر در نگاه افراد مختلف، متفاوت است. برخی افراد، عمر خود را به راحتی به چند دوران کودکی، جوانی، میانسالی و پیری تقسیم می کنند و برای هر کدام از آنها برنامه ای کلی قرار می دهند.
به نظر می رسد این نوع از نگاه به عمر، که سرمایه تکرار ناشدنی انسان است نگاهی سخاوتمندانه و هدر دهنده است. برای آشنایی با نگاه صحیح به سرمایه عمر، به تحلیل این روایت بسیار ارزشمند امام کاظم علیه السلام می پردازیم که می فرمایند: «الْمَغْبُونُ مَنْ غُبِنَ عُمُرَهُ سَاعَة[1] خسارت دیده و ورشکسته کسى است که عُمْر خود را هر چند به مقدار یک ساعت هم که باشد بیهوده تلف کرده باشد.»
همه، یخ فروش هستیم
در این نگاه، هر لحظه از عمر را می توان به سودی سرشار تبدیل کرد و گر نه، اصل آن از بین رفته و موجب ضرر و خسرانی جدی خواهد بود. بر همین اساس است که قرآن کریم تنها تعداد مشخصی از افراد را از زمره ضرر دیدگان خارج می کند و می فرماید: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفي خُسْر إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْر؛ [2] كه واقعا انسان دستخوش زيان است مگر كسانى كه ایمان آورده و كارهاى شايسته كرده و همديگر را به حق سفارش و به شكيبايى توصيه كرده اند.»
نقل شده که یکی از علماء، می گوید تفسیر «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفي خُسْر» سوره عصر را از یخ فروشی آموختم که فریاد می زد: «ا۫رحَمُوا مَن يَذُوبُ رَأسُ مالِهِ؛ [3] به کسی که سرمایه اش در حال ذوب شدن است رحم کنید.» این که زمان بر انسان می گذرد ولی در مقابل آن زمان از دست رفته چیزی به دست نمی آورد مصداق ضرر واقعی است.
جعبه های خالی در قیامت
کلمه «ساعة» در زبان عربی نه به معنای شصت دقیقه بلکه به معنای لحظه است. در معنای آن گفته شده است: «الوَقْت الحاضِرُ، و يُعَبِّرُ عن جُزْءٍ قَلِيل من اللَّيْلِ و النَّهَار؛ [4] اکنون؛ و به کوچکترین جزء شب و روز گفته می شود.»
بر این اساس، هدر دادن یک لحظه از عمر، به ضرر انسان تمام می شود. طبق روایتی که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل شده است، در روز قیامت (که تجسم همه لحظات عمر انسان است)، هر لحظه ای در جعبه ای قرار گرفته است. داخل برخی از جعبه ها، پر از نور است و آن ها لحظاتی هستند که انسان به طاعت خدا مشغول بوده است و برخی از آن ها تاریک و ظلمانی اند که در آن لحظه انسان به گناه و معصیت مشغول بوده است؛ اما نوع دیگر این جعبه ها، خالی هستند؛ چنان که حضرت می فرمایند: «ثُمَّ يُفْتَحُ لَهُ خِزَانَةٌ أُخْرَى فَيَرَاهَا خَالِيَةً لَيْسَ فِيهَا مَا يَسُرُّهُ وَ لَا يَسُوؤُهُ وَ هِيَ السَّاعَةُ الَّتِي نَامَ فِيهَا أَوِ اشْتَغَلَ فِيهَا بِشَيْءٍ مِنْ مُبَاحَاتِ الدُّنْيَا فَيَنَالُهُ مِنَ الْغَبْنِ وَ الْأَسَفِ عَلَى فَوَاتِهَا- حَيْثُ كَانَ مُتَمَكِّناً مِنْ أَنْ يَمْلَأَهَا حَسَنَاتٍ مَا لَا يُوصَفُ وَ مِنْ هَذَا قَوْلُهُ تَعَالَى ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُن[5]؛ [6]
سپس جعبه سومى را باز مىكنند، مىبيند خالى است، نه او را مسرور مىكند و نه غمگين. و اين، همان لحظه ای است كه وى در آن ساعت خوابيده يا به امور مباح دنيايى مشغول بوده است. در اينجا او را تأسف و پشيمانى فرا مىگيرد كه چرا چنين لحظاتى را از دست داد در حالى كه مىتوانست آن را پر از حسناتى كند كه به وصف نيايند. و از همین رو است که خدای متعال می فرماید: آن روز، روز ضرر است.»
تفریح یا انرژی افزایی
شاید برخی فکر کنند با این توصیف، هر گونه تفریح و استراحتی ضرر است. پاسخ آن روشن است، استراحت و تفریح، خود به خود ارزشی ندارند اما اگر برای نشاط افزایی در جهت انجام وظایف اصلی به کار گرفته شود ارزش یافته و موجب ضرر نخواهند بود. چنان که امام کاظم علیه السلام در روایت دیگری توصیه به تقسیم زمان روزانه به چهار قسمت می نمایند. بخشی براى مناجات با خدا، بخشى براى گذران زندگى و معاش، و بخشی نیز براى همنشينى با برادران و افراد مطمئنّى كه انسان را از عيوبش آگاه کرده و خيرخواهش هستند.
ایشان در مورد قسمت چهارم می فرمایند: «وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِيهَا لِلَذَّاتِكُمْ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ سَاعَات[6] بخشی را نيز براى لذّت بردن از حلال خود خلوت نمائيد، كه در پرتو اين ساعت است كه بر آن سه بخش ديگر توان مىيابيد.»
بر این اساس، میزان ارزشمندی بخش چهارم زمان، به میزان پشتیبانی آن از سه بخش دیگر بستگی دارد. اگر، سرگرمی و تفریح به کیفیت و کمیتی باشد که موجب موفقیت بیشتر در سه بخش دیگر شود در این صورت، اگر ارزشش بیشتر از آن سه قسمت نباشد قطعاً کمتر نیست و به عنوان عبادتی ارزشمند ثبت خواهد شد.
پی نوشت
[1] حلوانى، حسين بن محمد بن حسن بن نصر، نزهة الناظر و تنبيه الخاطر - قم، چاپ: اول، 1408 ق، ص123.
[2] س.ره عصر، آیه 2 و 3.
[3] التفسير الكبير، ج32، ص: 278.
[4] تاج العروس من جواهر القاموس، ج11، ص: 229.
[5] سوره تغابن، آیه 9.
[6] عدة الداعي و نجاح الساعي، ص: 113.
[7] ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول - قم، چاپ: دوم، 1404 / 1363ق، ص409.
هر لحظه ای از عمر که می گذرد مانند قطره‌ای است که از یخ عمر بر زمین می ریزد و از بین می رود اگر قبل از آب شدن آن ،عوضش چیزی به دست بیاوریم در روز قیامت حسرتش را نخواهیم خورد؛ در غیر این صورت ضرر کرده ایم.