عقل و فطرت، پشتوانه خداپرستی

شبهه: آیا از اینکه گروهی از مردم در جاهایی از جهان، آلت‌پرستی یا گاوپرستی می‌کنند تعجب می‌کنید، بهتر است بدانید آنان نیز از رفتار و مراسمات شما اظهار تعجب می‌کنند؛ آیا با دیدن آیین آن‌ها، آنان را به حماقت و نادانی متهم می‌کنید، بدانید که آنان نیز با دیدن آیین و رسومات شما، شما را به حماقت و نادانی متهم می‌کنند.

پاسخ: گوینده این سخن در صدد است که با بیان این سخن، به مخاطب خود القا کند که همه ادیان و آداب و رسوم آن‌ها تقلیدی هستند و تفکر و تعقلی در میان آن‌ها نیست و همه کورکورانه انجام می‌شود و تنها برای پیروان آن آیین، مقدس و محترم هستند، لذا نماز و روزه مسلمانان با آلت‌پرستی و گاوپرستی و برخی آیین هندوان که به دور از تعقل و تفکر است، فرقی ندارد و همه مثل هم هستن؛ لذا  برای درست زیستن باید همه ادیان و آداب و رسوم آن‌ها را کنار گذاشت.

در پاسخ به این مطلب می‌گوییم خداوند متعال نیرویی به نام عقل و فطرت به انسان ارزانی داشته است که معیاری برای پالایش تمام سخنان و رفتار و عمل‌کرد انسان است. بدون شک یکی از نیازهای انسان که از فطرت او نشأت می‌گیرد، میل به پرستش و عبادت موجودی برتر است، میل به معنویت و اعمال عبادی و دعا کردن است، اما این میل را باید درست هدایت کرد و با نیروی عقل و حکمت راهنمایی کرد تا به بیراهه نرود.

بنابراین یگانه معیار ارزشیابی اعتقادات و عمل‌کرد انسان، عقل آدمی و تفکر اوست. بر این اساس، باید دید کدام اعتقاد و کدام رفتار بر پایه استدلال و برهان و دلیل است و کدام رفتار دلیل و مبنایی ندارد و از روی عادت و سنت‌های آبا و اجداد ایجاد شده و کورکورانه است و هیچ پشتوانه‌ای ندارد.

عقل آدمی هیچ دلیل و هیچ استدلالی برای پرستش بت، آلت انسانی، گاو یا هر موجود زمینی دیگر را نمی‌یابد، لذا آن‌ها را باطل می‌داند، آیینی هم که از این اعتقادات ناشی می‌شود را نیز عاقلانه نمی‌داند و جاهلانه و غیرمعقول می‌داند. چرا که عقل حکم می‌کند موجودی زمینی که خود مانند ما نیازمند است و هزار و یک نیاز و حاجت دارد، چگونه می‌تواند خالق و هستی بخش دیگران باشد.

این مساله مورد تاکید قرآن کریم هم بوده و بارها مخالفان خود را دعوت به عقل و استدلال کرده و فرموده است: «قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ[بقره/111]  بگو: اگر راست‌گویید دلیل و برهان خود را بیاورید»؛ همچنین برای نفی تقلید کورکوانه و پیروی بدون تعقل از سنت‌های غلط آبا و اجداد می‌فرماید: «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ ءَابَاءَنَا أَ وَ لَوْ کاَنَ ءَابَاؤُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ شَیْا وَ لَا یَهْتَدُون[بقره/170] و هنگامى که به آن‌ها گفته شود: «از آن‌چه خدا نازل کرده است، پیروى کنید!» مى‏‌گویند: «نه، ما از آن‌چه پدران خود را بر آن یافتیم، پیروى مى‏‌کنیم.» آیا اگر پدران آن‌ها، چیزى نمى‏‌فهمیدند و هدایت نیافتند (باز از آن‌ها پیروى خواهند کرد)».

اما اگر به مبانی و اعتقادات دین مبین اسلام و به خصوص تشیع مراجعه کنیم، حتی یک مورد را نمی‌توان یافت که مخالف حکم صریح عقل باشد، بسیاری از فلاسفه و عقل‌گرایان جامعه اسلامی مانند فارابی، ابن سینا، ملاصدرا و... با همه تلاش و کندوکاو علمی و عقلی به همان چیزی رسیده اند که قرآن کریم سال‌ها قبل بیان کرده است که اینها همه نشانه‌ای هست برای مشخص شدن راه عاقلانه و صحیح.