-«سفله» نباشیم. یعنی مراقب باشیم چیزهایی که خدا به ما عنایت کرده موجب دوری ما از خدا و یاد خدا نشود.
شخصی از امام رضا علیه السلام در مورد «سِفْلَه» سؤال کرد که حضرت در پاسخ فرمودند: «مَنْ كَانَ لَهُ شَيْءٌ يُلْهِيهِ عَنِ اللَّه؛ [1] آن كه چيزى دارد كه از [ياد] خدا بازش دارد.»
سفله در لغت به معنای پست و فرومایه است. [2] لهو در این روایت به معنای چیزی است که میل انسان را از خدا باز می دارد و انسان را آن چنان مشغول به خود می کند که خدا را یاد نکند. [3] بنابراین، کسی که چیزی توجه او را آن چنان به خود جلب کند که از خدا و یاد خدا منصرف شود، فرومایه و پست عمل کرده و خسارت جبران ناپذیری برای خود به بار آورده است.
نعمت یا نقمت
در منطق اسلام دارایی های مادی و حتی عاطفی(مانند دوست)، ملاک برتری و یا لطف بیشتر خدا شمرده نمی شوند؛ زیرا چه بسا نعمت هایی که موجب دوری از خدا و یاد خدا می شوند و نه تنها موجب افتخار نیستند بلکه مایه خسران انسان در دنیا و آخرت خواهند بود.
تنها چیزی که ملاک برتری است تقوا و یاد خدا است چنان که قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُم؛ [4] در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست.» البته کسانی می توانند تقوای خدا را به جای آورند که پیش از آن، به یاد خدا بوده و توجه آن ها به غیر او، آن ها را از یاد خدا غافل و منصرف نکرده باشد.
خطر دل گردانی از خدا
اگر شعف انسان به مادیات و امور دنیوی موجب شود دل از خدا برگرداند، عاقبت هولناک و چه بسا غیر قابل بازگشتی خواهد داشت. زیرا در این صورت، دل، به صورت کامل در تصرف شیطان قرار گرفته و راه یاد خدا کاملاً بسته شده است.
چنین شرایطی، به معنای هم جواری همیشگی با شیطانی است که تمام هدف او در مورد انسان نیز همین بوده است که او را از یاد خدا غافل کند. [5] بنابراین نباید، به شکلی زندگی کنیم که یاد خدا به فراموشی سپرده شود.
این خطر هولناک در قرآن کریم نیز به همه ما گوشزد شده است که زندگی‌ای که از یاد خدا تهی شود، اسف بار و کریه و هم نشینی با شیطان است چنان که می فرماید: «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرين؛ [6] و هر كس از ياد [خداى] رحمان دل بگرداند، بر او شيطانى مىگماريم تا براى وى دمسازى باشد.»
در این جا لازم است با نگاه به متون دینی، برخی از داشته هایی که قابلیت بیشتری برای فراموشاندن یاد خدا دارند را مورد بررسی قرار دهیم.
اموال و فرزندان
یکی از دارایی هایی که قابلیت فراوانی برای فراموشاندن خدا و یاد خدا را در این دنیا دارد، مال و فرزند است. قرآن کریم نیز به این خطر بالقوه، اشاره کرده و همگان را از افتادن در این دام خطرناک برحذر می دارد و می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُون؛ [7] اى كسانى كه ايمان آوردهايد، [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نگرداند، و هر كس چنين كند، آنان خود زيانكارانند.»
جاذبه مال و نیز فرزندان به اندازه ای است که خطر فراموشی یاد خدا در آن بسیار زیاد است و افراد فراوانی بوده اند که به واسطه شیفتگی به یک نوع ماشین، خانه، و یا هر چیز دیگر، عمر خود را در فراموشی از یاد خدا و آخرت خود صرف کرده و البته هیچ کدام هم کاملاً به خواسته مادی خود نرسیدند. این، مصداق عینی خسارت جبران ناپذیر و سهمگین است.
علاقه به فرزند و خانواده، اگر چه جزء فرامین الهی و سبک زندگی اسلامی است اما شیفتگی و از خود و خدای خود غافل شدن، یکی از آفت های فرزند دوستی خیالی و افراطی است که باز هم، افراد بسیاری را در دام انداخته و دنیا و آخرتشان را بر باد داده است.
محبت به فرزند، همواره آزمونی برای اثبات ایمان و نیز تعیین عیار آن بوده و حتی پیامبران و امامان معصوم نیز در این آزمون سخت شرکت کرده اند. با وجود تفاوت نسبی در افراد، اما از اصل آزمون محبت به مال و فرزند، گریزی نیست و البته پاداش موفقیت در این آزمون نیز، بزرگ خواهد بود؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظيم؛ [8] و بدانيد كه اموال و فرزندان شما [وسيله] آزمايش [شما] هستند، و خداست كه نزد او پاداشى بزرگ است.»
دوست ناباب
دوستی و معاشرت، ظرفیت فراوانی برای سعادتمندی و یا شقاوت فرد دارد به گونه ای که می تواند انسان را از حضیض ذلت گناه و آلودگی، به اوج عزت بندگی خدا و طهارت برساند و یا بالعکس، او را از راه و یاد خدا بازداشته، به خواری و نگون بختی دچار کند به گونه ای که در روز قیامت، دشمنی واقعی شان بروز می یابد؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئذِ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِين؛ [9] در آن روز، ياران- جز پرهيزگاران- بعضىشان دشمن بعضى ديگرند.»
دوست ناباب، راه به سوی خدا را بر ما می بندد. قابلیت بیچارگی به وسیله دوست بد، تا اندازه ای است که نه تنها ما را به سوی بدی می کشاند بلکه می تواند ضمن غافل کردنمان از یاد خدا، دل ما را نیز از خدا رویگردان کند. در این صورت موجب تأسف و حسرت فزاینده ما در آخرت خواهد شد؛ همان گونه که قرآن کریم از زبان اهل دوزخ می فرماید: «يَاوَيْلَتىَ لَيْتَنىِ لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا، لقَدْ أَضَلَّنىِ عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنىِ وَ كَانَ الشَّيْطَنُ لِلْانسَنِ خَذُولا؛ [10] «اى واى، كاش فلانى را دوست [خود] نگرفته بودم! او [بود كه] مرا به گمراهى كشانيد پس از آنكه قرآن به من رسيده بود.» و شيطان همواره فروگذارنده انسان است.
در روایات معصومین علیهم السلام نیز نسبت به قابلیت دوست در یادآوری خدا و آخرت تأکید شده است مثل این که رسول خدا صلّی الله الیه علیه و آله در توصیف بهترین همنشین و دوست می فرمایند: «مَنْ ذَكَّرَكُمْ بِاللَّهِ رُۆْیَتُهُ وَزَادَكُمْ فِی عِلْمِكُمْ مَنْطِقُهُ وَذَكَّرَكُمْ بِالاْخِرَةِ عَمَلُهُ؛ [11] كسى كه دیدارش شما را به یاد خداوند اندازد و گفتارش بر علم شما بیفزاید و عمل او شما را به یاد آخرت اندازد.
اگر می خواهیم مصداق «سِفله» و کسی که برخی از داشته هایش او را از یاد خدا باز می دارد قرار نگیریم باید در محبت به اموال و فرزندانمان را مسیری برای رسیدن به قرب الهی قرار دهیم و البته با هر کسی دوستی و رفاقت نکنیم!
پی نوشت
[1] ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول - قم، چاپ: دوم، 1404 / 1363ق، ص 442.
[2] فرهنگ معین.
[3] فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين - قم، چاپ: دوم، 1409 ه.ق، ج4 ؛ ص87.
[4] سوره حجرات، آیه 13.
[5] سوره مائده، آیه 91.
[6] سوره زخرف، آیه 36.
[7] سوره منافقون، آیه 9.
[8] سوره انفال، آیه 28.
[9] سوره زخرف، آیه 67.
[10] سوره فرقان، آیه 28-29.
[11] طوسى، محمد بن الحسن، الأمالي (للطوسي) - قم، چاپ: اول، 1414ق، ص 157.
«سفله» نباشیم. یعنی مراقب باشیم چیزهایی که خدا به ما عنایت کرده موجب دوری ما از خدا و یاد خدا نشود. در غیر این صورت، دچار خسارت غیر قابل جبران در دنیا و آخرت می شویم. مهمترین چیزهایی که افراد زیادی را «سفله» و نگون بخت کرده، محبت افراطی به اموال و فرزندان و البته همنشینی با دوست بد بوده است.