پیامبر(ص)، رمز پیروزی مسلمانان در صدر اسلام

رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مدت بیست و سه سال حیات خویش توانست، جامعه و حکومت اسلامی را بنا کند که بعد از هزار و چهارصد سال همچنان استوار به مسیر خویش ادامه می‌دهد، آن حضرت در راه برپایی حکومت اسلامی با موانع و مشکلات مختلفی روبرو بوده‌اند که با تدبیر خویش توانستند به تمام آنها فائق آیند، تحلیل و واکاوی این مشکلات و چگونگی برون رفتن جامعه اسلامی از آن می‌تواند در دوران معاصر راهگشای جوامع اسلامی برای عبور از معضلاتی باشد که در این دوران به آن دچار هستند.

پیامبر گرامی اسلامی(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مسیر برپایی حکومت اسلامی با مشکلات و موانع متعددی روبرو بودند که پرداختن به تمام آنها در این نوشتار امکان پذیر نیست از این‌رو تنها به چند مورد اشاره کرده و چگونگی برون رفت از آنها را مورد تحلیل قرار می‌دهیم.

الف: اولین و مهم‌ترین مشکلی که رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) با آن روبرو بود روحیه جنگ و خونریزی بود که در مردم جزیره العرب آن دوران رواج داشت به گونه‌ای که با کوچکترین بهانه‌ای مانند: نشستن خدنگی بر پستان ماده شتری[1]، یا شرط بندی بر سر اسب تندرو[2] و... با یکدیگر درگیر شده سالیان متوالی به خونریزی و غارت یکدیگر می‌پرداختند و از آن به عنوان یک ارزش یاد می‌کردند به گونه‌ای که شاعر مشهور عرب قبل از اسلام "عبدالعزی بن مالک طایی" در باب این موضوع اینگونه می‌سراید: «اذا ما طلبنا قلبنا عند معشر ابینا حلاب الدرأ و نشرب الدماء؛ چون در طلب و انتقام از قومی باشیم تا خون ننوشیم، شیر شتر [صلح] ندوشیم.»[3] این روحیه سبب شد که بین مردمان آن دوران کینه‌ها شکل گرفته و تفرقه و جدایی بین ایشان رواج پیدا کند که به عنوان نمونه می‌توان از جنگ‌های دو قبلیه مشهور یثرب ــ که بعد از اقامت رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به مدینه الرسول مشهور شد ـــ یعنی اوس و خزرج یاد کرد که چیزی حدود 120 سال به طول انجامید.[4] و بعدها با تدبیر پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به پایان رسید.

ب: تحریم اقتصادی مسلمانان از سوی مشرکین، یکی دیگر از موانع حرکت امت اسلامی بود که نمونه بارز آن را می‌توان در شعب ابوطالب مشاهده کرد، که مشرکین قریش که بر اساس عهد نامه‌ای که بسته بودند از رسیدن آب و غذا به مسلمانان خود داری می‌کردند[5] این تحریم‌ها به قدری شدید بود که صدای گریه کودکان از گرسنگی بیرون از شعب به گوش می‌رسید.[6]

ج: مانع دیگری که در مسیر حرکت امت اسلامی وجود داشت، جنگ‌های نظامی بود که مشرکین به مسلمانان تحمیل می‌کردند به گونه‌ای که در مدت ده سال تشکیل حکومت اسلامی در مدینه حدود هشتاد غزوه و سریه[7] برای جامعه اسلامی ذکر شده است.[8]

پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در اولین قدم برای مقابله با تمام خطراتی که جامعه اسلامی را تهدید می‌کرد تلاش کرد که بین مسلمانان الفت و همدلی ایجاد کند، موضوعی که خدای متعال از آن به عنوان یک نعمت بزرگ برای جامعه اسلامی یاد کرده و می‌فرماید: «وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا[آل عمران/103] و به یاد آرید این نعمت بزرگ خدا را که شما با هم دشمن بودید، خدا در دلهای شما الفت و مهربانی انداخت و به لطف و نعمت خدا همه برادر دینی یکدیگر شدید.» این همدلی مسلمانان با یکدیگر بیت الغزل عبور ایشان از تمام سختی‌ها و رنج‌هایی بود که مسلمانان در پیش روی خویش داشتند.

رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای ایجاد الفت در بین مسلمانان، بین ایشان پیوند اخوت و برادری ایجاد کرد، به گونه‌ای که بر اساس اسناد تاریخی این موضوع سه بار بین مسلمان انجام شده است، دفعه اول در مکه و پیش از هجرت[9]، دفعه دوم بین مهاجرین و انصار[10] و سومین بار بعد از نزول آیه «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ[حجرات/10] مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید و تقوای الهی پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید!» در سال نهم هجرت اتفاق افتاد.

پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) علاوه بر عقد اخوت، بارها در سخنان خویش مسلمانان را به همبستگی با یکدیگر توصیه می‌کرد، که نمونه‌ای از این توصیه‌ها را می‌توان در این حدیث گوهربار آن حضرت مشاهده کرد که فرمودند: «مثل مومنان در دوستى و تراحم و تعاطف، مثل جسد است؛ زمانى كه عضوى از این جسد به درد آید، سایر اعضاى بدن با تب كردن و بیدارى، آن را همراهى خواهند كرد.»[11]

تلاش پیامبر تنها به این گفته‌ها خلاصه نمی‌شود بلکه آن حضرت در عمل نیز این موضوع را برای مسلمانان به تصویر می‌کشید، آنچنان که نقل شده است که هر زمان کسی از برادران دینی اش را سه روز نمی یافت و در جمع مسلمانان نمی دید، سراغ او را می گرفت. پس اگر غایب و در سفر بود، برایش دعا می کرد و اگر در شهر حاضر بود، به دیدارش می شتافت و اگر بیمار بود، به عیادتش می رفت.[12]

این شیوه و مسلک رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) سبب شد که آنچنان پیوندی بین مسلمانان استوار گردد که در سخترین شرائط نسبت به یکدیگر ایثار و فداکاری انجام دهند، همان گونه‌ که نمونه‌های متعددی از آن در تاریخ صدر اسلام نقل شده است مانند اینکه انصار برای حمایت از مهاجرین بایکدیگر رقابت می‌کردند، به گونه‌ای که کار به قرعه کشی می‌کشید[13]، یا در حادثه بنی نضیر، که غنایم زیادی به مسلمانان رسید، انصار حاضر شدند که تمام آنها بین مهاجرین تقسیم شود، و ایشان هیچگونه منفعتی از آن نبرند،[14] این گذشت و ایثار آنچنان از اهمیت برخوردار بود که خدای متعال در قرآن به آن اشاره کرده و می‌فرماید: «وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ[حشر/9] و برای کسانی است که در این سرا [= سرزمین مدینه‌] و در سرای ایمان پیش از مهاجران مسکن گزیدند و کسانی را که به سویشان هجرت کنند دوست می‌دارند، و در دل خود نیازی به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمی‌کنند و آنها را بر خود مقدّم می‌دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند؛ کسانی که از بخل و حرص نفس خویش باز داشته شده‌اند رستگارانند!»

یکی دیگر از عواملی که این پیوند اجتماعی را بین مسلمانان مستحکم‌تر می‌کرد گذشتی بود که رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نسبت به کم کاری برخی از مسلمانان ضعیف ایمان داشت، موضوعی که نمونه آشکار آن را می‌توان در حادثه احد مشاهده کرد، آنجا که برخی از مسلمانان با فرار از میدان جنگ سبب وارد شدن شکستی سخت به مسلمانان شدند، و این موضوع می‌توانست سبب جدایی این افراد از جامعه اسلامی شود، ولی ایشان با عفو و گذشتی که نسبت به این افراد داشتند، سبب شدند که ایشان نه تنها از جامعه اسلامی جدا نشوند، بلکه تلاش کنند که گذشته خویش را نیز جبران کنند، از این‌رو خدای متعال در آیه قرآن به این موضوع اشاره کرده و می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ[آل عمران/159] [ای پیامبر!] پس به مهر و رحمتی از سوی خدا با آنان نرم خوی شدی، و اگر درشت خوی و سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می‌شدند؛ بنابراین از آنان گذشت کن، و برای آنان آمرزش بخواه، و در کارها با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن؛ زیرا خدا توکل کنندگان را دوست دارد.»

این وحدت و رابطه صمیمانه مسلمانان سبب شد که جامعه اسلامی بتواند از تمام مشکلات عبور کند به همین خاطر دشمنان داخلی مانند منافقین تلاش کردند به هر نحوی که می‌توانند این وحدت را به هم بزنند که نمونه بارز آن را می‌توان در مسجد ضرار داد که با تدبیر پیامبر این مرکز فتنه نیز از بین رفت، ولی قرآن آیه‌ای به این موضوع اختصاص داد تا برای همه مسلمانان طول تاریخ این موضوع آشکار شود که گاهی گرگ‌هایی تلاش می‌کنند در لباس میش، وحدت جامعه اسلامی  ــ که مهمترین ابزار برای عبور از مشکلات است ــ را به هم بزنند و مسلمانان باید در مقابل این جریان همیشه بیدار باشند، خدای متعال در این زمینه می‌فرماید: «وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ[توبه/107] (گروهی دیگر از آنها) کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان (به مسلمانان)، و (تقوّیت) کفر، و تفرقه‌افکنی میان مؤمنان، و کمینگاه برای کسی که از پیش با خدا و پیامبرش مبارزه کرده بود؛ آنها سوگند یاد می‌کنند که: «جز نیکی (و خدمت)، نظری نداشته‌ایم!» امّا خداوند گواهی می‌دهد که آنها دروغگو هستند!»

در پایان لازم است به این نکته مهم اشاره کنیم که اگر جامعه اسلامی توانست در مقابل تمام سختی‌ها و چالش‌هایی که برایش پیش آمد مقاومت کند و لحظه‌ای دچار تزلزل نشود به این خاطر بود که رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در کنار مسلمانان و دوش به دوش تمام این مشکلات را تحمل می‌کرد و حتی پیش قدم در مبارزه با این سختی‌ها بود به گونه‌ای که امام صادق(علیه‌السلام) در مورد وضعیت زندگی آن حضرت می‌فرماید: «وقتی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) رحلت کرد، از خود دینار، درهم، غلام، کنیز، گوسفند و شتری به جا نگذاشت مگر شتر سواری خود را. و چون به رحمت الهی واصل شد، زرهش نزد یک یهودی – از یهودیان مدینه – برای بیست صاع جو، که برای نفقة خانواده­‌اش از او قرض گرفته بود، در گرو بود.»[15]

سیره و منش رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به تمام مسلمانان آموخت که اگر میخواهند بر مشکلات مختلف فائق آیند باید در مرحله ابتدائی رهبری داشته باشند جانسوز که در کنار مردمان خویش ایستاده باشد که مردم را به سوی همدلی و اتحاد پیش ببرد و این اتحاد و گذشت مردم یک جامعه نسبت به یکدیگر است که سنگ زیربناء پیروزی بر تمام مشکلات است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت
[1]. علی ابن الکرم ابن اثیر؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر – دار بیروت، 1385، ج6، ص32.
[2]. همان، ج1، صص 556-580.
[3]. ولید بن عبید البحتری ؛ الحماسه، بیروت، دارالکتب العربی، 1967، چاپ دوم، ص28.
[4]. على‌بن عبداللّه سمهودى، وفاءالوفاباخباردارالمصطفى، چاپ‌محمد محيى‌الدين عبدالحميد، بيروت 1404/ 1984،  ج 1، ص 215.
[5]. أحمد بن يحيى بن جابر البلاذرى، كتاب جمل من انساب الأشراف، تحقيق سهيل زكار و رياض زركلى، بيروت، دار الفكر، ط الأولى،ج1ص234.
[6]. ابو بكر احمد بن الحسين البيهقى، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشريعة،  تحقيق عبد المعطى قلعجى، بيروت، دار الكتب العلمية، ط الأولى، 1405/1985، ج ‏2، ص 315.
[7]. به جنگ‏‌هایی كه پيامبر در آن شركت می‌كرد و امور فرماندهی را به‏ طور مستقيم بر عهده داشت «غَزْوَه» گفته می‌شود.
[8]. عبد على بن جمعة العروسى الحويزى، نور الثقلین، ج2، ص197، مؤسسه اسماعیلیان، طبع چهارم، 1412 هـ ق.
[9]. جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، اول، قم،‌ دار الحدیث، ۱۴۲۶ق،ج۳، ص۳۴۵.
[10]. ابن هشام، السیرة النبویة، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا،ج۱، ص۵۰۴-۵۰۵.
[11]. نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، ص: 715.
[12]. حسن بن فضل طبرسى ‏، مكارم الأخلاق، ص: 19.
[13]. ابن‏ سعد، بیروت، دار صادر،الطبقات، ج3، ص396.
[14]. ابن شبّه، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق،ج2، ص489.
[15]. سید مجتبی برهانی، مروارید آفرینش، ص 239 و 240 ، انتشارات بیت الاحزان، قم، اوّل، 1384ش.