-خطر اصلی برای مسلمین، احساس فقر است نه فقر!
گذشته از داشتن ها و نداشتن ها، احساس فقر، یکی از شایع ترین معضلات روانی و روحی امروز بشر است. احساس فقر، و ترس از فقر، بسیار بیشتر از خود فقر، انسان امروزه را عذاب می دهد؛ و این دقیقاً همان چیزی است که در ادبیات دین اسلام به آن پرداخته شده است. در همین راستا روایات اسلامی، فقر واقعی و زیان بارتر را فقر معنوی دانسته و بر لزوم برطرف کردن آن تأکید کرده اند.
مراتب فقر مادی و فقر معنوی
هیچ کدام از انواع فقر مادی و معنوی مورد تأیید دین مبین اسلام نیستند و جامعه آرمانی از نگاه دین، جامعه ای است که همه افراد جامعه از جهت مادی و معنوی رشد یافته و متمکن باشند. با این حال، اهمیت هر یک از انواع فقر در دین اسلام به یک اندازه نیست و از فقر معنوی به عنوان مشکل بزرگ تر یاد شده است؛ چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «أَلَا وَ إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَةَ وَ أَشَدُّ مِنَ الْفَاقَةِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ أَلَا وَ إِنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ الْمَالِ وَ أَفْضَلُ مِنْ سَعَةِ الْمَالِ صِحَّةُ الْبَدَنِ وَ أَفْضَلُ مِنْ صِحَّةِ الْبَدَنِ تَقْوَى الْقَلْب؛ [1] آگاه باشید که از جمله بلاها فقر است و بدتر از فقر، بیماری بدن و بدتر از بیماری بدن، بیماری دل است و از جمله نعمت های خدا، داشتن مال فراوان است و بهتر از مال فراوان، سلامت بدن است و بهتر از سلامت بدن، تقوای دل است.»
اهمیت فقر معنوی
بر این اساس، اگر چه هدف غایی اسلام، برطرف کردن انواع فقر از جمله فقر مادی است اما تا بیماری ها و نیازمندی های معنوی برطرف نشوند کوشش های مادی، سعادت نهایی بشر را به همراه نخواهند داشت؛ زیرا اساساً انسان برای رشد و تعالی خود بیش از آن که به مادیات نیازمند باشد به معنویت احتیاج دارد. مؤید این مطلب آن است که بسیارند افرادی که در عین این که از رفاه مادی قابل قبولی برخوردار هستند اما احساس خوشبختی و آرامش در زندگی شان ندارند و حتی گاهی خود را فقیر می پندارند.
آن ها درست احساس می کنند؛ زیرا انسان تنها به خوراک و پوشاک و خانه و دیگر وسایل مادی و آسایش نیاز ندارد بلکه مهم تر از همه این ها، نیاز روح و جان او به معنویت و عبودیت و تغذیه روحی است. احتیاجات روحی انسان اگر بیشتر از نیازهای مادی او نباشند قطعاً کم تر نیستند.
تفکر دینی، نماز، نیایش با خدا، کارهای نیک، خشنود کردن دیگران، ارتباط با اقوام و دوستان و آشنایان و... از جمله غذاهای روحی است که هیچ انسانی از آن ها بی نیاز نیست.
آلودگی رزق روحی؛ مسأله این است!
مهم آن است که انسان در انتخاب این غذاهای روحی دقت کند؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِه؛ [2] پس انسان بايد به خوراك خود بنگرد.» از امام باقر علیه السلام در مورد غذایی که باید به آن نگاه و دقت شود پرسیدند و ایشان در پاسخ فرمودند: «عِلْمُهُ الَّذِي يَأْخُذُهُ مِمَّنْ يَأْخُذُه؛ [3] یعنى دانشى را كه مى آموزد، مواظب باشد از چه كسى فرا مى گيرد.» همان طور که مشاهده می شود، مهم ترین مصداق دقت در غذا، نه غذای جسم و مادیات بلکه غذای روح و معنویات است.
با این که «علم آموزی» امری معنوی شمرده می شود با این حال در همین امر معنوی نیز باید دقت شود تا روح و فکر انسان با غذای آلوده، بیمار نشود. متأسفانه یکی از مشکلات علمی امروزه جامعه اسلامی این است که تعداد قابل توجهی از اساتید رشته های مختلف، یا دانش آموخته دانشگاه های کشورهای غیراسلامی و گاهی ضددینی هستند و یا حداقل غالب منابع درسی شان را نویسندگانی نگاشته اند که اعتقادی به دین و معنویت الهی ندارند. نباید غفلت کرد که اقتصادی غربی، به جای این که ضمن گره گشایی از اقتصاد ما، احساس داشتن را در جامعه اسلامی افزایش دهد، با تحت الشعاع قرار دادن سرمایه های معنوی جامعه اسلامی موجب بروز و گسترش مشکلات اخلاقی متعددی شبیه به آن چه از خودکشی، افسردگی، خشونت های خانوادگی و... در جامعه غربی مشاهده می شود شده است.
میزان فزاینده خودکشی، مشکلات اخلاقی، انحرافات جنسی، خشونت های اجتماعی، ناامنی و ... در جوامع و شهرهای به ظاهر مرفه و ثروتمند غربی، گویای این مطلب است که سرمایه های اجتماعی، در داشتن پول و رفاه مادی خلاصه نمی شود و نیازهای معنوی، همپای مسائل مادی بلکه بالاتر از آن، چنان که در دین اسلام به آن پرداخته شده، باید مورد توجه قرار گیرند.
احساس فقر و فقر احساسی
احساس خوشبختی، از خود خوشبختی بسیار شیرین تر است و همچنین احساس بدبختی نیز از خود بدبختی تلخ تر است. در مورد فقر نیز همین مسأله صدق می کند. جامعه ای که فقیر است ولی احساس فقر نمی کند بسیار خوش و خرم و شاداب تر از جامعه ای است که فقیر نیست و لی همه در آن احساس فقر می کنند!
اما سؤال مهم آن است که عوامل ایجاد و گسترش احساس فقر در جامعه اسلامی چیست؟
عدم ایمان و ارتباط با خدا
همان گونه که گفته شد، نیاز انسان به امور معنوی بسیار بیشتر از نیاز او به مادیات است. بنابراین، اولین قدم اساسی برای از بین بردن احساس فقر، برطرف کردن نیاز معنوی در جامعه است. برطرف شدن واقعی این نیاز، تنها از طریق ایمان به خدا محقق می شود؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميد؛ [4] اى مردم، شما به خدا نيازمنديد، و خداست كه بى نيازِ ستوده است.» روحی که به خالق بی انتها امید و تکیه کرده است ثروتمندترین روح است.
عدم توجه به داشته های معنوی
هر کسی، کم یا زیاد به خاطر محسوس و قابل رؤیت بودن مادیات، به داشته های مادی خود توجه دارد؛ یا لااقل اگر هم از داشته های مادی خود غافل شود پس از چندی دوباره متوجه شان می شود؛ اما آن چه غالباً مورد غفلت است و انسان گاهی تا آخر عمر نیز متوجه آن ها نمی شود، داشته های معنوی اوست. بعد از ایمان به خدا، توجه داشتن به نعمت بزرگ ایمان و معنویت از مهم ترین مؤلفه های تأثیرگذار در احساس ثروت و داشتن است. به عنوان نمونه، محبت و دوستی اهل بیت علیهم السلام به عنوان سمبل های پاکی و تکامل، یکی از داشته های روحی و معنوی مؤمنان است که غفلت از این ثروت عظیم، خطر احساس فقر را به دنبال خواهد داشت.
یکی از شیعیان خدمت امام صادق علیه السلام آمد و از فقر و تنگدستی اش نزد حضرت شکایت کرد. حضرت فرمود: «اَنْتَ مِنْ شیعَتِنا وَ تَدَّعِی الْفَقْرَ وَ شیعَتُنا كُلُّهُمْ اَغْنِیاء؛ تو از شیعیان مایی و اظهار فقر و تنگدستی می کنی، با این که تمام شیعیان ما بی نیاز و غنی هستند.» آن گاه فرمودند: تو تجارت پر سودی داری که بی نیازت کرده است. عرض کرد آن تجارت چیست؟ فرمودند: اگر کسی از ثروتمندان بگوید روی زمین را برای تو پر از نقره می کنم و از تو می خواهم دوستی و ولایت اهل بیت پیامبر علیهم السلام را از قلب خود خارج کنی و نسبت به دشمنان آنها دوستی و محبت پیدا نمایی. آیا حاضر می شوی این کار را بکنی؟ عرض کرد نه یابن رسول الله، اگرچه دنیا را پر از طلا بنماید! آن حضرت فرمود: «إذَن لَستَ فَقيراً وَ أنَّما الفَقيرُ مَن لَيسَ لَه مالُكَ؛ پس تو فقیر نیستی: بینوا کسی است که آن چه تو داری نداشته باشد.» سپس حضرت مقداری مال به او بخشیدند. [5]
از این واقعه، به خوبی روشن می شود که ممکن است به دلایل گوناگون، مسلمین، جامعه شیعیان و ارادتمندان به اهل بیت علیهم السلام نیز با غفلت از داشته های معنوی و ثروت واقعی خود، دچار احساس فقری شوند که آثار سوء و جدی در زندگی آن ها به جای نهد. انفعال و احساس ضعف اقتصادی، یکی از مهم ترین آثار احساس فقر است که می تواند دشمنان جامعه اسلامی را نسبت به فشار اقتصادی مضاعف بر جامعه ترغیب کند.
پی نوشت
[1] ابن شعبه حرانى، حسن بن على؛ تحف العقول، ناشر: جامعه مدرسين، قم، 1404 / 1363 ق، ص 203.
[2] سوره عبس، آیه 24.
[3] برقى، احمد بن محمد بن خالد؛ المحاسن، ناشر: دار الكتب الإسلامية، قم، 1371 ق، ج1، ص 220، ح 127.
[4] سوره فاطر، آیه 15.
[5] جزايرى، نعمت الله بن عبد الله؛ الأنوار النعمانية، ناشر: دار القاري، بيروت، 1429 ه. ق، ج 3، ص 208.
احساس فقر، به خصوص در جامعه مسلمین، یکی از خطرات بالقوه ای است که مردم را با غفلت از داشته های معنوی فوق العاده شان تهدید می کند. احساس فقر جامعه اسلامی، بسیار خطرناک تراز خود فقر، می تواند سرمایه های مادی و معنوی جامعه را بر باد دهد.