-راه برون رفت از مشکلات اقتصادی از متن جامعه اسلامی و معارف دینی می گذرد نه از بیراهه های بیگانه!
دین اسلام همواره بر اهمیت جهاد و مقابله با دشمنان جامعه و امت اسلامی تأکید کرده و مجاهدان را بر کناره گیران از جهاد برتری بخشیده است چنان که قرآن کریم می فرماید: «فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدينَ عَلَى الْقاعِدينَ أَجْراً عَظيما؛ [1] خداوند مجاهدان را بر خانه نشينان به پاداشى بزرگ، برترى بخشيده است.» البته این جهاد، تنها شامل جنگ نظامی نمی شود بلکه لازم است در مقابل هر گونه تسلط دشمن بر مسلمین ایستادگی شود چنان که خدای متعال می فرماید: «وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرينَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ سَبيلا؛ [2] و خداوند هرگز بر [زيانِ] مؤمنان، براى كافران راه [تسلّطى] قرار نداده است.»
در عصر حاضر و با متنوع شدن ابزارها و روش های جنگی، جهاد اقتصادی بیش از گذشته اهمیت یافته است و جنگ اقتصادی دشمن، علیه مردم و نظام ایران اسلامی از جمله پردامنه ترین این جنگ هاست. تحریم های اقتصادی دشمنان، تیزی تیغ ناکارآمدی و ضعف های درونی اقتصادی را بر پیکره معیشت مردم، دردناک تر کرده است. از این رو، لازم است با در پیش گرفتن راهبردهای صحیح و منطقی به بازکردن گره های اقتصادی و معیشتی کنونی بپردازیم. در این راستا و با توجه به معارف اسلامی، گوشه ای از مؤلفه های گشایش اقتصادی را مرور می کنیم.
اصل تولید و کار و تلاش در اسلام
کار و تلاش، جوهره آدمی و بهترین راه برای تأمین نیازهای مادی خود و جامعه و ساختن دنیایی آباد است. در هر گره و معضل اقتصادی، تأکید بر کار و تلاش از جمله راهکارهای ثابت و دائمی به شمار می رود که هیچ گاه نباید از آن غفلت کرد. البته جایگاه کار و تلاش در دین اسلام محدود به مسائل مادی نمی شود بلکه کار و تلاش، عنصری معنویت ساز و بلکه عاملی در جهت رشد روحی و معنوی انسان به شمار می رود تا جایی که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: «الْعِبَادَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَجْزَاءٍ فِي طَلَبِ الْحَلَال؛ [3] عبادت ده جز است که نه جز آن در کار و تلاش برای به دست آوردن روزی حلال است.»
در این میان، جهت دهی کار و تلاش بر موضوع تولید، از اهمیت ویژه ای برخوردار است مثلاً کشاورزی به عنوان یکی از مصادیق همیشگی تولید، مورد توجه و تأکید دین اسلام است چنان که امام کاظم علیه السلام در این باره می فرمایند: «هُوَ مِنْ عَمَلِ النَّبِيِّينَ وَ الْمُرْسَلِينَ وَ الْأَوْصِيَاءِ وَ الصَّالِحِين؛ [4] کشاورزی شغل پیامبران خدا، جانشین آنان و مردان شایسته است.»
خلاصه این که، از منظر دین اسلام، کسالت و تنبلی در هر صورت، چه در امور دنیوی و اقتصادی و چه در امور معنوی و اخروی، مذموم و ناپسند است؛ چنان که امام باقر علیه السلام می فرمایند: «إِنِّي لَأُبْغِضُ الرَّجُلَ أَوْ أُبْغِضُ لِلرَّجُلِ أَنْ يَكُونَ كَسْلَاناً [كَسْلَانَ] عَنْ أَمْرِ دُنْيَاهُ وَ مَنْ كَسِلَ عَنْ أَمْرِ دُنْيَاهُ فَهُوَ عَنْ أَمْرِ آخِرَتِهِ أَكْسَلُ؛ [5] من مردی را که در کار دنیایش تنبل باشد مبغوض می دارم و کسی که در کار دنیا تنبل باشد، در کار آخرتش تنبل تر است.»
اصل مداومت آگاهانه
بدترین ویروس در هنگام بروز معضلات اقتصادی همانند هر مشکل دیگری، نا امیدی است؛ و یکی از آثار این ناامیدی آن است که موجب شکسته شدن تداوم در کارهای صحیح و لازم می شود. بنابراین، فشارهای اقتصادی نباید ما را از تداوم در اجرای تصمیم های درست بازدارد؛ بلکه در سایه تداوم و پایداری در راه صحیح است که می توان به گشایش اقتصادی دست یافت.
به عبارت دیگر، برخلاف عقبگرد و ارتجاع که موجب فرورفتن هر چه بیشتر در مشکلات می شود، اصرار و جدیت مضاعف در اجرای تصمیم های صحیح و بجا، موجب شکسته شدن بن بست ها و باز شدن گره های اقتصادی می شود. توصیه امام علی علیه السلام در این باره این است: «الْمُدَاوَمَةَ الْمُدَاوَمَةَ فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ يَجْعَلْ لِعَمَلِ الْمُؤْمِنِينَ غَايَةً إِلَّا الْمَوْت؛ [6] در کار پیگیر باشید، زیرا خداوند برای کار مؤمنان پایانی جز مرگ قرار نداده است.»
اصل پرهیز از امیدهای تحقیرآمیز
یکی دیگر از موانع ایجاد گشایش، دل بستن به کمک بیگانگان و ترسیم امیدهای تحقیر آمیز است که نه تنها فرصت تحول و رشد را از از جامعه اسلامی سلب می کند بلکه موجب خدشه دار شدن عزت و آبروی مسلمین خواهد شد. شخصی نزد رسول خدا صلّی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: چیزی به من آموزش بده، حضرت فرمود: «عَلَيْكَ بِالْيَأْسِ عَمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ فَإِنَّهُ الْغِنَى الْحَاضِر؛ [7] بر تو باد به ناامیدی از آنچه در دست دیگران است، که این غنا و بی نیازی محسوب می شود.» این نسخه، تنها برای اقتصاد فردی مؤمنان نیست بلکه اقتصاد جامعه اسلامی را نیز شامل می شود. تنها با چشم دوختن به توان داخلی است که می توان ضمن افزایش قدرت و قوت اقتصادی جامعه، از عزت و اقتدار ملی صیانت کرد.
اصل ذخیره سازی ثواب
یکی از تمایزات اقتصاد اسلامی نسبت به اقتصاد غیر دینی آن است که همزمان با تأمین رفاه و آسایش و آرامش در دنیا، سعادت و رفاه اخروی را نیز دنبال می کند؛ چنان که قرآن کریم، نسبت به فراموشی بهره های اخروی از نعمات دنیوی هشدار داده و می فرماید: «وَ ابْتَغِ فيما آتاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنْيا وَ أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْك؛ [8] و با آن چه خدايت داده سراى آخرت را بجوى و سهم خود را از دنيا فراموش مكن، و هم چنان كه خدا به تو نيكى كرده نيكى كن.» همدلی و کمک های مؤمنانه، برگ برنده اقتصاد اسلامی است که می تواند گره های کور اقتصادی را بگشاید و راهی برای برون رفت از معضلات معیشتی جامعه بگشاید.
تحول، خط شکنی و نوآوری
نیروهای نخبه در هر جامعه ای به خصوص در زمان بحران ها، سرمایه های بی نهایت ارزشمندی هستند که می توانند با پرداختن به مسائل صعب العلاج و پیچیده، موجب تحول، خطشکنی، نوآوری و نهایتاً گذر از روزهای سخت مردم شوند. انجام کارهای سخت و بزرگ، در دیدگاه اسلام نیز از فضیلت و ارزش ویژه ای برخوردار هستند چنان که از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل است که فرمودند: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ أَحْمَزُهَا؛ [9] برترین کارها، دشوارترین آنهاست.»
به طور خلاصه، رهایی جامعه اسلامی از تنگنای اقتصادی راهی جز تکیه بر داشته های درونی و جدیت و تلاش مضاعف ندارد و البته خدای متعال اسباب گشایش را با امید موحدانه و تلاش همه جامعه خصوصاً مسئولین فراهم خواهد نمود.
پی نوشت
[1] سوره نساء، آیه 95.
[2] سوره نساء، آیه 141.
[3] مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ج13، ص 12.
[4] كلينى، محمد بن يعقوب؛ الكافي( ط- الإسلامية)، تهران، 1407 ق، ج 5، ص 75، ح 10.
[5] همان، ج 5 ، ص 85 ، ح 4.
[6] نورى، حسين بن محمد تقى؛ مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ناشر: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، 1408 ق، ج 1، ص 130.
[7] برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن - قم، چاپ: دوم، 1371 ق، ج1 ؛ ص16.
[8] سوره قصص، آیه 77.
[9] شيخ بهايى، محمد بن حسين؛ مفتاح الفلاح في عمل اليوم و الليلة من الواجبات و المستحبات( ط- القديمة)، ناشر: نشر دار الأضواء، بيروت، 1405 ق، ص 45.
دین اسلام، خالی از نسخه های حقیقی برای بازکردن گره های اقتصادی و معیشتی جامعه اسلامی نیست بلکه راهبردهای کارآمدی را ارائه می دهد که همزمان با حل معضلات مادی، عزت، معنویت و آخرت را نیز تضمین می کند.