آیا وجود "جهنّم" از انسان‌ها سلب اختیار کرده است؟

شبهه: خداوند می‌گوید: من را اطاعت کنید و یا در آتش جهنم بسوزید. مردم آزادند می‌توانند از دستورات خداوند اطاعت کنند یا نه، این چه آزادی است که انسان جرأت انجام گناه را ندارد، لذا وجود جهنم یعنی انسان مجبور است گناه نکند.
پاسخ: شبهه کننده در این متن به دنبال این است که به مخاطبان خود القا کند، وقتی جهنم وجود دارد، انسان در فعل خود مختار نیست، چون از ترس جهنم و عذاب‌های آن، برخی اعمال را انجام نمی‌دهد، و این مطلب با آزادی و اختیار انسان منافات دارد.

در اینجا این شبهه را در چند نکته پاسخ می‌دهیم.
نکته اول: با این‌که خداوند به وسیله پیامبران و کتاب آسمانی بارها وجود جهنم و عذاب ناشی از اعمال بد را گوش‌زد کرده است، اما بیشتر انسان‌ها حتی مومنین و کسانی‌که آخرت را قبول دارند، مرتکب گناهانی می‌شوند، پس وجود جهنم، انسان را مجبور نکرده است، بلکه انسان همچنان مختار است و شکی در این زمینه وجود ندارد. اگر این ادعا درست بود، لازم می‌آمد که هیچ انسانی که به بودن آخرت و جهنم اعتراف دارد، هیچ گناهی انجام ندهد و از روی اجبار همه مومنین کارهای خوب انجام دهند، و این خلاف چیزی است که در بیرون می‌بینیم.
نکته دوم: اجبار یعنی این‌که اعمال انسان بدون اختیار و بدون این‌که خودش بخواهد و اراده‌ای داشته باشد انجام گیرد، مثلا دست‌های انسان را ببندند و در دهان او چیزی بریزند، یا انسان را در درون چاهی بیاندازند، این گونه موارد که انسان در آن هیچ دخالتی ندارد و دیگران عامل آن هستند به معنای اجبار است، اما حالتی که خود او انتخاب می‌کند ولو در شرایط بسیار سخت، عمل او از روی اختیار و انتخاب بوده است، مثلا بچه انسان مریض است و در حال مرگ و پدرش یکی از کلیه‌های خود را به او اهدا کند، اینجا درست است که پدر تحت شرایط سختی این کار را کرده و اگر شرایط عادی بود هرگز این کار را نمی‌کرد، اما باز خود اوست که تصمیم گرفته و انتخاب کرده و عمل کرده است.
در رابطه با جهنم همین مساله حکم‌فرماست؛ خدا انسان را مجبور نمی‌کند، بلکه فرموده اگر گناه کنید، به چنین عذابی دچار خواهید شد، حال برخی از سخن خدا درس گرفته و با اختیار و انتخاب خود - و لو شرایط سخت است و دوست دارند گناه کنند- سراغ گناه نمی‌روند و یا واجبات را انجام می‌دهند. پس در این موارد نیز هیچ اجباری وجود ندارد و انسان مختار است و می‌تواند گناه کند و در عذاب آن نیز بیافتد.
برای روشن شدن بحث بهتر است این‌گونه مثال بزنیم، شخصی به دکتر مراجعه کرده و دکتر به او می‌گوید بیمار هستی و نباید این غذاها را بخوری یا مثلا نباید سیگار بکشی، اما آن شخص با این‌که می‌داند این غذاها یا سیگار برای او مضر است، غذا را می‌خورد یا سیگار را می‌کشد، و توصیه دکتر هم مانع انجام آن کارها نمی‌شود، چون نسبت به انجام آن‌ها شوق و ذوق و حرص و ولع دارد، این‌جا نیز چنین است با این‌که خداوند متعال بارها در قرآن کریم و از زبان انبیا و اولیا و بزرگان دین، فرموده جهنمی وجود دارد، اما بسیاری از مردم هم‌چنان مرتکب گناه می‌شوند و اهمیتی به دستور خدا نمی‌دهند، پس انسان هم‌چنان مختار است.
از طرفی ممکن است کسی بگوید -البته مصداق خارجی هم دارد- من دوست دارم به جهنم بروم و در آتش بسوزم، لذا با اختیار و انتخاب خودش جهنم را انتخاب کرده و در آن سقوط خواهد کرد، درست مانند کسی که می‌گوید اشکال ندارد که سیگار ریه را نابود می‌کند، من دوست دارم ریه‌ام نابود شود، لذا دست از سیگار کشیدن بر نمی‌دارد.
نکته سوم: جهنم به خاطر حکمت و عدالت خداست، اگر جهنم نباشد حکمت و عدالت الهی زیر سوال می‌رود، چیزی که در دنیا می‌بینیم این است که عده قلیلی از انسان‌ها به اکثریت انسان‌ها ظلم کرده و جان و مال و ثروت آن‌ها را به تاراج می‌برند، کشورهای پیشرفته و قدرتمند، کشورهای جهان سوم و مردم آن‌ها را استثمار کرده و تمام ثروت و منابع آن‌ها را غارت کرده‌اند، آن‌ها را در گرسنگی و فقر نگه داشته تا خود در آسایش و راحتی باشند.
در درون جامعه نیز می‌بینیم برخی با داشتن قدرت و نفوذ، به دیگران ظلم می‌کنند و ثروت بیشتری به دست می‌آورند و در اوج ثروت و قدرت و جاه و مقام زندگی می‌کنند، برخی کلاه‌برداری کرده و پول چند نفر بی‌گناه را بالا می‌کشند، برخی به ناحق خون برخی دیگر را می‌ریزند و هزاران ظلم دیگر که در زندگی شاهد آن‌ها هستیم.
اگر جهنم و عذاب و حساب و کتابی وجود نداشته باشد، خود به خود این سوال برای ما ایجاد می‌شود پس چه خدای ظالمی که هیچ‌گاه حق مظلوم را از ظالم نمی‌گیرد، این چه خلقت ظالمانه ایست که بیشتر مردم مورد ظلم و ستم و بی‌مهری قرار گرفته‌اند؟ اما اگر جایی باشد که به تمام این موارد رسیدگی شود و ظالمان مورد محاکمه قرار گرفته و عذاب شوند و حق مظلومان عالم از آن‌ها گرفته شود، عدالت الهی اجرا خواهد شد.
نکته چهارم: وجود جهنم انگیره خوبی برای ترک گناه است، بدون شک همه انسان‌ها ایمان‌شان آن‌قدر قوی نیست که عاشق خدا شده و به خاطر محبت و عشق به خداوند متعال گناهان را ترک کنند، لذا وجود جهنم و عذاب الهی و ترس از افتادن در جهنم، خود بهترین انگیزه برای فرار از گناهان و کارهای بد است.

بنابراین وجود جهنم برای انسان‌ها ضروری است و شکی در آن نیست و هرگز منجر به اجبار انسان و بی‌اختیار بودن آن‌ها نیست.