نکته مهم که در زندگی شیخ مفید می‌درخشد، تألیفات متعدد این عالم بزرگوار است، این تألیفات در زمینه‌های مختلف نوشته شده است از این‌رو حکایت کننده از این واقعیت است که شیخ مفید به تمام نیازهای جامعه آن دوران توجه داشته است.
جهان تشیع در طول تاریخ با فراز و فرودهای مختلفی روبرو بوده است که قسمت عمده‌ای از این حوادث در دوران غیبت امام زمان(علیهالسلام) اتفاق افتاده است، در این دوران نقش علمای شیعه برای عبور کشتی تشیع از طوفان‌های سهمگین نقش غیر قابل انکاری است، آنچنان که امام هادی(علیهالسلام) در بیان نورانی خویش به این موضوع اشاره کرده و می‌فرمایند: «اگر بعد از غيبت قائم ما(عليهالسلام) نبود وجود علمايى كه به سوى او مىخوانند و به وجود او رهنمون مىشوند و با حجت‌هاى الهى از دين او دفاع مىكنند و بندگان ناتوان خدا را از دام‌هاى ابليس و پيروان او مىرهانند و از دام هاي ناصبي‌ها نجات بخشند کسي در دين خدا پا برجا نمي ماند و همه مرتد مي‌شدند، ولي آنان رهبري دل‌هاي شيعيان ضعيف را با قدرت در دست مي‌گيرند و حفظ مي‌کنند، چنان که ناخداي کشتي، سکان و فرمان کشتي را نگاه مي‌دارد؛ آنان نزد خدا والاترين انسان ها هستند.»[1]
یکی از این علما که نقش بسزایی در این زمینه داشته است محمد بن محمد بن نعمان معرف به شیخ مفید است، وی در سال یازدهم ذی القعده سال ۳۳۶ یا ۳۳۸ ق. در قریه سویقه ابن بصرى از توابع عکبرى در ده فرسنگى شمال بغداد، نزدیک شهر دجیل در یک خانواده اصیل و عمیق در مذهب تشیع به دنیا آمد، دوران حیات وی همزمان بوده است با دوران برپایی حکومت شیعه آل بویه، از این‌رو برای آشکار شدن نقش ایشان در حرکت جامعه شیعه لازم است ابتدا این دوران را مورد تحلیل و واکاوی قرار دهیم.
نخستین دولت مقتدرى که توانست وضع «ملوک الطوائفی» ایران را زیر یک پرچم جمع آورى کند و روى اساس مذهب شیعه یک ایران نیرومند پدید آورد، پادشاهان «آل بویه» بودند،[2] از این‌رو شیعیان برای اولین بار بعد از تشکیل حکومت اموی و عباسی توانستند بدون تقیه به بیان اندیشه‌‌های خویش بپردازند. و این موضوع آن زمان اهمیت خویش را بیشتر آشکار می‌کرد که به این نکته دقت داشته باشیم که این دوران زمان ظهور اندیشمندان مختلف از فرقه‌های گوناگون است، که به عنوان نمونه می‌توان از متکلمان مشهوری مانند قاضی عبدالجبار معتزلی، ابوبکر باقلانی اشعری، احمد بن الحسین هارونی زیدی و یا محدثین بزرگ اهل تسنن مانند نسائی، حاکم نیشابور، طبرانی و... یاد کرد. حضور این بزرگان از مخالفان شیعه از یک سو و ناآشنایی بدنه شیعه با معارف اهل بیت(علیهالسلام)ــ به خاطر دوران اختناقی که حاکمان قبل برای شیعیان ایجاد کرده بوده‌اند ــ از سوی دیگر سبب شد که تلاش‌های شیخ مفید در این دوران از اهمیت بیشتری برخوردار باشد.
شیخ مفید در دروان حیات خویش بارها با علمای متعددی از مخالفین مناظره کرده و به اثبات حقانیت شیعه پرداخت است، افرادی مانند: علی بن عیسی رمانی و قاضی ابو بکر باقلانی قاضی القضاة بغداد، فاضل کتبی، و ابو عمرو شطوی، و ابو حامد اسفرائنی شافعی، و قاضی عبد الجبّار معتزلی و ... اشاره کرد، این موضوع سبب شد که خطیب بغدادی در مورد قدرت مناظره و غلبه شدن ایشان نسبت به مخالفان این گونه بگوید: «او اگر می‌خواست می‌توانست ثابت کند که ستون چوبی از طلاست»[3]
شیخ مفید با بلوغی که داشت توانست علومی را که از اساتید خویش مانند: ابن قولویه قمى، شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و... آموخته بود، به شکوفایی برساند، از این‌رو شاگردان بزرگی در مکتب فکری ایشان پرورش پیدا کرد افرادی مانند سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی و .... که بعدها هر کدام استوانه‌ای علمی برای جامعه شیعه بلکه اسلام به شمار می‌آمدند، از این‌روست که وی به «ابن معلم» مشهور شده است.
نکته مهم دیگری که در زندگی شیخ مفید می‌درخشد، تألیفات متعدد این عالم بزرگوار است، این تألیفات در زمینه‌های مختلف نوشته شده است از این‌رو حکایت کننده از این واقعیت است که شیخ مفید به تمام نیازهای جامعه آن دوران توجه داشته است، به گونه‌ای که در میان تألیفات ایشان کتابی مانند مقنعه در فقه وجود دارد که بعدها با شرحی که شیخ طوسی به آن نوشته است و به عنوان تهذيب الاحكام در میان شیعیان مشهور شده و جزء کتب اربعه مذهب تشیع به شمار می‌آید، از کتاب‌های دیگری که توسط این عالم بزرگوار نگارش شده است می‌توان به کتاب الجمل اشاره کرد که شیخ مفید آن را به خاطر زدوده شدن اختلاف بین مسلمانان آن دوران نوشته است و یا کتاب اوائل المقالات در کلام و یا کتاب الکلام فی دلائل القرآن در علوم قرآنی و ... اشاره کرد، این تألیفات بنا بر نقل شیخ طوسی چیزی حدود 200 مورد بوده است.[4]
آنچه که نشان از رضایت اولیاء دین نسبت به تلاش‌های شیخ مفید در این دوران را نشان می‌دهد، توقیع‌هایی است که مرحوم طبرسی در کتاب الإحتجاج خویش از امام زمان(علیهالسلام) نسبت به شیخ مفید بیان کرده است، که در بخشی از آن این گونه آمده است: «بسم الله الرحمن الرحیم، اما بعد، سلام بر تو ای دوستدار مخلص در دین که در ولایت ما مخصوص به یقین گشته
ای... بدان که ما رخصت یافتیم تا تو را به نامه نگاری مشرف ساخته و دستور دهیم احکام ما را به دوستانمان که نزد تو هستند برسانی....»[5]
ـــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت
[1].بحار الأنوار، علامه مجلسی، دار إحياء التراث العربي، ج2، ص: 6
[2]. دولت های شیعه در طول تاریخ، محمدجواد مغنیه، ترجمه محمد بحرینی کاشمری، ج١ ،قم: شفق،بیتا.ج۱، ص۵۸-۵۷.
[3]. مقاله « مناظرات شیخ مفید با علمای بزرگ عامه» حجت الاسلام علی دوانی، مقاله ارائه شده به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، شماره 29،ص13.
[4].الفهرست، شیخ طوسی، تحقیق جواد القیومی، بی‌جا، مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.ص۲۳۸.
[5].الإحتجاج على أهل اللجاج،طبرسي، نشر مرتضى، ج2، ص: 497.
شیخ مفید یکی از علمای بزرگ جهان تشیع است که توانست در دوران حیات خویش، خدمات زیادی به جامعه اسلامی ارائه کرد و زمینه‌های پیشرفت روز افزون تشیع را در جامعه آن دوران فراهم کرد.