-در تربیت درست فرزندان از نگاه اسلام اگر نگوییم روابط غیرکلامی بیشتر از روابط کلامی اهمیت دارد، ولی یقینا کمتر از آن نیز دارای اهمیت نیست.
در ارتباط با فرزندان يکي از اصليترين مواردي که به کيفيت و سلامت شيوهي ارتباط والدين با فرزندان کمک ميکند توجه به گستردگي ابزارهاي ارتباطي است. برخي از والدين فکر ميکنند، زماني ارتباطشان با فرزندان قوي ميشود که دائماً آنها را در معرض سخنان و کلماتي که جنس تذکر، نصيحت و اموري که از اين قبيل دارد، قرار دهند. اين در حالي است که گاه با کلمات زياد و فراتر از ظرفيت فرزندان، ارتباط به جاي اينکه تقويت شود گسستهتر از قبل خواهد شد و مسير به سمت قطع پلهاي ارتباطي والدين با فرزندان پيش خواهد رفت.
ابزارها و شيوههاي ارتباطي، منحصر در ابزارها و شيوههاي کلامي نيستند و موارد غيرکلامي را نيز شامل ميشوند. گاه لازم است براي برقراري ارتباط سالم، استفاده از کلمات را کاهش داد و از زبان بدن و رفتارهاي متناسب نيز استفاده نمود. حالات چهره و رفتارهاي ما، دنيايي از پيامها را براي فرزندانمان به ارمغان ميآورند بيآنکه ما کلامي را به کار برده باشيم. ارتباط غيرکلامي به نوعي مؤيد و تقويتکنندهي بُعد کلاميِ ارتباط نيز به شمار ميرود؛ به عنوان مثال ما اسباببازيهاي زيادي براي فرزندان خود خريداري ميکنيم و در اختيار او قرار ميدهيم و او را به استفاده درست از آنها تشويق ميکنيم و گاه نيز تذکرات لازم در اين زمينه را نسبت به آنها بيان ميکنيم اما تعداد زياد اسباببازيهاي هيچگاه جاي بازي کردن والدين با فرزندان يا به نظاره نشستن والدين در هنگام بازي فرزندان را پر نميکند. فرزندان از همبازي شدنِ والدينشان با آنها و يا به نظاره نشستن والدين در هنگام بازيکردنشان پيامي را دريافت ميکنند که با تعداد زيادي از اسباببازي ممکن است آن پيام را دريافت نکنند. رفتار والدين و زبان بدن در ارسال پيامهاي توجهي، افزايش عزت نفس و ... بسيار تأثيرگذار هستند.
در اهميت رفتارهاي غيرکلامي بايد گفت که «رفتارهاي غيرکلامي غالباً اطلاعات ارزشمندي دربارهي احساسات ديگران در اختيار ما ميگذارند و نقش مهمي در بسياري از اشکال تعاملات اجتماعي از قبيل جذابيت فردي، نفوذ اجتماعي، کمکرساني و ... ايفا ميکند.»[1] به همين دليل است که اسلام نيز بر توجه ويژه به روابط غيرکلامي تأکيد دارد به آن اندازه که امام علي (عليهالسلام) داشتن روابط غيرکلامي سازنده در ارتباط با افراد را نشانه ايمان ميداند و هر انسان مؤمني را به داشتن آن دعوت مينمايد آنجا که بيان ميفرمايد: «اَلْمُؤْمِنُ بِشْرُهُ فِي وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِي قَلْبِهِ؛[2] انسان باايمان شادىاش در چهره و اندوهش در درون قلب اوست.» از اين روست که اسلام بر اين نوع روابط در ارتباط والدين با فرزندان نيز تأکيد دارد و استفاده از آن را در مسير تربيت صحيح فرزندان لازم و ضروري ميداند که در ادامه به نمونههايي از آن اشاره ميشود:
1.بوسيدن فرزند:
يکي از راههاي بسيار مهم که ارتباط والدين با فرزندان را تقويت و تصحيح مينمايد استفاده از راههاي عاطفي است که از جمله بارزترين آنها ميتوان به بوسيدن فرزند اشاره نمود؛ والدين در اين زمينه بايد حياي کاذب را کنار گذاشته و در حدي که مرزبندي جنسي آن مشخص است و سبب افزايش عزت نفس فرزند ميشود اين کار را انجام دهند. امام على (عليهالسلام) دراينباره ميفرمايند: «قُبْلَةُ اَلْوَلَدِ رَحْمَةٌ،[3] بوسيدن فرزند موجب رحمت است.»
2.نوازش فرزند:
چگونه است که انسان در برخورد با اطفال کوچک اطرافيان و گاه نوجوانان ديگر، دست نوازش بر سر آنها ميکشد تا ارتباط بهتري با آنها برقرار نمايد، اسلام بر اين نوع رفتار که موجب افزايش صميمت بين والدين و فرزندان ميشود تأکيد دارد. در اين زمينه بهترين الگو پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) است ايشان هر روز صبح بر سر فرزندان و نوادگانشان دست (نوازش) مىكشيدند.[4]
3.روي گشاده و چهره بشاش:
گشادهرويي و بشاشت چهره يکي از راههاي مؤثر در ارتباط غيرکلامي است که ميتواند اِعمال آن از سوي والدين نسبت به فرزندان، آثار بسيار مثبتي در جهت اميدبخشي به زندگي آنها داشته باشد. رسول خدا(صلي الله عليه و آله و سلم) در اين ميفرمايند: «شَرُّ النّاسِ الضَّيِّقُ عَلى اَهْلِهِ، قالوا يا رَسُولَ اللّهِ وَ كَيْفَ يَكُونُ ضَيِّقا عَلى اَهْلِهِ قالَ: الرَّجُلُ اِذا دَخَلَ بَيْتَهُ خَشَعَتِ امْرَأَتُهُ وَ هَرَبَ وَلَدُهُ وَ فَرَّ فَاِذا خَرَجَ ضَحِكَتِ امْرَأَتُهُ وَ اسْتَأْنَسَ اَهْلُ بَيْتِهِ؛[5] بدترين مردم كسى است كه بر خانوادهاش سختگير باشد. گفتند اى رسول خدا!سختگيرى بر خانواده چگونه است؟ فرمودند: مرد وقتى وارد خانه شود، همسرش از او هراسان و فرزندان از او گريزان شده، فرار كنند و چون بيرون رود همسرش شاد گردد و خانوادهاش با يكديگر انس گيرند.
4. اعتدال در سختگيري و سهلگيري
روح حاکم بر رفتارهاي والدين در درون خانه نسبت به فرزندان، بايد مبتني بر افزايش عزت نفس فرزندان باشد. ميانهروي در رفتارها يکي از شروط لازم براي افزايش عزت نفس است، رفتارهاي سختگيرانه و همچنين سهلگيرانه اگر متناسب با زماني که فرزندان ما در آن زيست ميکنند نباشد، ارتباط والدين با فرزندان را دچار چالش خواهد کرد. امام على (عليهالسلام) دراينباره ميفرمايند: «لا تَقْسِروا اَوْلادَكُمْ عَلى آدابِكُم ، فَاِنَّهُمْ مَخْلوقونَ لِزَمانٍ غَيْرِ زَمانِكُم؛ [6] آداب و رسوم خود را به فرزندانتان تحميل نكنيد، زيرا آنان براى زمانى غير از زمان شما آفريده شدهاند.»
از اين دست شيوههاي ارتباط غيرکلامي که اسلام به والدين توصيه ميکند بسيارند که ما در اينجا به همين چند مورد بسنده ميکنيم. کوتاه سخن اينکه در تربيت درست فرزندان از نگاه اسلام اگر نگوييم روابط غيرکلامي بيشتر از روابط کلامي اهميت دارد ولي کمتر از آن نيز داراي اهميت نيست.
پینوشت:
1.روانشناسي اجتماعي با نگرش به منابع اسلامي، مسعود آذربايجاني و ديگران، ص39، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، انتشارات سمت، تهران، 1382.
2.بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عليهمالسلام، محمد باقر مجلسي، ج 66، ص 410، انتشارات دار احياء التراث العربي، بيروت.
3.همان، ج101، ص 93.
4.عدة الداعي و نجاح الساعي، ابن فهد حلي، ج ?، ص ??، دار الکتاب الاسلامي، بيروت.
5.مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج8، ص25.
6.شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ، ج20،ص267، ح102.
روح حاکم بر رفتارهای والدین در درون خانه نسبت به فرزندان، باید مبتنی بر افزایش عزت نفس فرزندان باشد بنابراین میانهروی در رفتارها یکی از شروط لازم برای افزایش عزت نفس است رفتارهای سختگیرانه و همچنین سهلگیرانه اگر متناسب با زمانی که فرزندان ما در آن زیست میکنند نباشد، ارتباط والدین با فرزندان را دچار چالش خواهد کرد.