بسیاری گمان می کنند توکل صرفاً مفهومی اخلاقی است. اما حقیقت آن است که توکل بیشتر از آنکه به اخلاقیات مربوط باشد، ریشه در اعتقاد صحیح و راسخ به خالق هستی دارد.
توکل به خدا از کلیدی ترین آموزه های دینی است. خداوند در قرآن کریم تأکید فراوانی بر مقوله توکل داشته است. آیه شریفه «و علی الله فلیتوکل المومنون»[1] برای همه ما آشنا و پرکاربرد است. در روایات ائمه علیهم السلام نیز مفهوم توکل بسیار مورد توجه است. اما همین مفهوم که بسیاری آن را ساده می انگارند، در صورت داشتن برداشتی صحیح از آن، پاسخگوی بسیاری از معضلات فردی و اجتماعی خواهد بود.
رابطه توکل و ایمان
بسیاری گمان می کنند توکل صرفاً مفهومی اخلاقی است. اما حقیقت آن است که توکل بیشتر از آنکه به اخلاقیات مربوط باشد، ریشه در اعتقاد صحیح و راسخ به خالق هستی دارد. خداوند در آیه ای از قرآن فرموده است:
«وَ عَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنين»[2] «اگر مؤمن هستيد بر خدا توكل كنيد»
این آیه به روشنی نشان می دهد ریشه توکل در ایمان به خداست. تا انسان شناخت حقیقی و درک عینی از خداوند نداشته باشد، توکل هیچ مفهومی نخواهد داشت. در واقع توکل به نوعی رشته میان اعتقادات شخص و اخلاق و رفتار اوست. کسی که واقعاً به خدا اعتقاد دارد، توکلش نیز بر خدا خواهد بود.
اهمیت توکل
روزی جبرئیل نزد رسول الله آمد و گفت: خداوند برای تو هدیه ای فرستاده که پیش از تو به کسی نداده است. پیامبر فرمود: آن هدیه چیست؟ جبرئیل گفت: صبر و رضا و زهد و اخلاص و یقین و هنوز یک چیز باقی مانده است که از همه اینها بهتر و بلکه اساس آنهاست و آن توکل است.[3]
بر اساس این روایت بهترین چیزی که خداوند به بهترین بنده اش هدیه داده، توکل است و همین مقدار کافی است که انسان ارزش توکل را بفهمد. توکل در واقع ریشه و اساس همه اوصاف پسندیده اخلاقی است.
معنای توکل
در ادامه حدیث قبل پیامبر از جبرئیل پرسید: معنای توکل چیست؟ او گفت: توکل یعنی اینکه چهار چیز را بدانی:
1. هیچ مخلوق نمی تواند هیچ ضرری به تو برساند.
2. هیچ مخلوقی نمی تواند هیچ منفعتی به تو برساند.
3. هیچ کس نمی تواند چیزی را به تو بدهد.
4. هیچ کس نمی تواند چیزی را از تو منع کند. پس توکل یعنی به طور کامل از مخلوقات ناامید باشی و همه اعتمادت به خدا باشد.
همانگونه که از این روایت پیداست توکل به این معناست که انسان از اعماق قلب، خدا را سرچشمه همه خیرات و برکات بداند و هیچ چشم طمعی به مخلوق نداشته باشد. در روایت دیگری توکل چنین معنا شده است:
«توکل، دوری جستن و چشم پوشیدن از حول و قوه غیر خدا و انتظار کشیدن برای پیش آمدهای مقرر است».[4]
آثار فردی و اجتماعی توکل به خدا
توکل بر خدا آثار فراوانی در زندگی انسان ها دارد. نتیجه توکل این است که انسان علم و قدرت بسیار محدود خود را با علم مطلق و قدرت بی نهایت خداوند تضمین کند. در ادامه حدیث قبل جبرئیل می گوید:
«کسی که بر خدا توکل دارد چند ویژگی دارد:
1. تنها برای رضای خدا کار می کند نه رضای مخلوقات خدا.
2. هیچ امیدی به خلق ندارد و همه امیدش به خداست.
3. از کسی غیر از خدا نمی ترسد.
4. هیچ چشم نظری به مخلوقین ندارد.
تلاش و کوشش
یکی از مهم ترین آثار توکل بر خدا تلاش و کوشش است. توکل نه تنها عاملی برای نفی مسئولیت و تلاش نیست، که برعکس با گشودن چشم اندازی از امید و پیروزی با اتکا به قدرت بیکران الهی، به مؤمنین استواری و اراده پولادین می بخشد. انسان مؤمن اهل خستگی و تن پروری نیست، همانگونه که خداوند فرموده است:
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ وَ جاهِدُوا في سَبيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون»[5]
اى اهل ايمان! از خدا پروا كنيد و دستآويز و وسيلهاى براى تقرّب به سوى او بجوييد؛ و در راه او جهاد كنيد تا رستگار شويد.
آرامش روانی
اثر دیگر توکل برای انسان، ایجاد آرامش خاطر است. توکل سهم بسزایی در زدودن غم و غصه از انسان دارد. اگر نگاهی به زندگی امروزی بشر بیاندازیم می بینیم در بسیاری موارد اضطراب ها و استرس ها با توکل ازبین می رود. توکل به انسان قدرت تصمیم گیری و اقدام و شهامت مقابله با سختی ها می دهد و بیم از شکست و ناکامی را از دل می زداید. در روایتی آمده زمانی که تصمیم گرفتند حضرت ابراهیم را با منجنیق در آتش بیاندازند، جبرئیل نزد او آمد و گفت:
«آیا کمک می خواهی؟ ابراهیم فرمود: از تو نه. جبرئیل گفت: پس از خدا بخواه. ابراهیم فرمود: علم خدا به حال من کافی است.»[6]
مسئولیت پذیری و تعهد اجتماعی
انسان متوکل تنها در برابر خدا احساس مسئولیت می کند، اما در اسلام، عبادت و تقرب به خدا، در عبادات فردی خلاصه نمی شود، بلکه انجام مسئولیت‌های اجتماعی از جمله احسان و خدمت به بندگان خدا از بهترین عبادت ها محسوب می شود. امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
«اگر تلاش کنم حاجت برادر دینی خودم را بر آورم نزد من محبوب‌تر از این است که هزار بنده آزاد کنم و هزار اسب را با زین و لگام در راه خدا به جبهه جنگ روانه نمایم.»[7]
انسان متوکل در جهت ارتقاء زندگی مادی و معنوی جامعه و پیشرفت اخلاق و معنویت و کاهش ناهنجاری ها و معضلات اجتماعی خود را مسئول می داند.
پی نوشت
[1] توبه، آیه: 51.
[2] مائده، آیه: 23.
[3] معاني الأخبار، شیخ صدوق، ص: 261.
[4] مختصرالبصائر، حسن بن سليمان حلی، صفحه 363.
[5] مائده، آیه: 35.
[6] بحارالأنوار، ج68، ص155.
[7] الكافي، ج2، ص: 192.
توکل به این معناست که انسان از اعماق قلب، خدا را سرچشمه همه خیرات و برکات بداند و هیچ چشم طمعی به مخلوق نداشته باشد. توکل نه تنها عاملی برای نفی مسئولیت و تلاش نیست، که برعکس با گشودن چشم اندازی از امید و پیروزی با اتکا به قدرت بیکران الهی، به مؤمنین استواری و اراده پولادین می بخشد. توکل به انسان قدرت تصمیم گیری و اقدام و شهامت مقابله با سختی ها می دهد و بیم از شکست و ناکامی را از دل می زداید. انسان متوکل در جهت ارتقاء زندگی مادی و معنوی جامعه و پیشرفت اخلاق و معنویت و کاهش ناهنجاری ها و معضلات اجتماعی خود را مسئول می داند.