وقتی که انقلاب شد آدم های متخصص را اخراج کردیم در حالی که خودمان هم توانایی نداشتیم! ما نه راهی را که دنیا در اداره مملکت رفته ا میرویم نه را اسلام را!...
این جمله انسان را به بازخوانی مسائل و رویدادهای بعد از انقلاب وا میدارد که چه اتفاقاتی بر سر متخصصین متعهد! ما افتاده که دوستان انقلاب! را به واکنش وا داشته است، در این جا چند نکته خودش را نمایان می کند، اولا وضعیت علم و دانش در سالهای قبل از انقلاب و تعداد متخصصان داخلی و خارجی است که بیش از همه این مساله فرار مغزها! را در آستانه انقلاب را مشخص میکند.
وقتی که انقلاب شد آدم های متخصص را اخراج کردیم در حالی که خودمان هم توانایی نداشتیم! ما نه راهی را که دنیا در اداره مملکت رفته ا میرویم نه را اسلام را!...
این جمله انسان را به بازخوانی مسائل و رویدادهای بعد از انقلاب وا میدارد که چه اتفاقاتی بر سر متخصصین متعهد! ما افتاده که دوستان انقلاب! را به واکنش وا داشته است، در این جا چند نکته خودش را نمایان می کند، اولا وضعیت علم و دانش در سالهای قبل از انقلاب و تعداد متخصصان داخلی و خارجی است که بیش از همه این مساله فرار مغزها! را در آستانه انقلاب را مشخص میکند.
آمار پایگاه های استنادی بین المللی اسناد موثقی هستند که امکان مقایسه کمیت تولید علم ایران در سال های قبل و بعد از انقلاب اسلامی را امکان پذیر می سازد. براساس پایگاه استنادی ISI ایران در فاصله سال های ۱۳۱۹ تا ۱۳۵۶ تنها ۲۰۲۶ مدرک در مجلات و کنفرانس های علمی بین المللی منتشر کرده بود.
تنها اندکی بعد از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۹ جمهوری اسلامی ایران به مدت هشت سال جنگ تحمیلی را تجربه کرد. جمهوری اسلامی ایران بعد از انقلاب تا انتهای دوران دفاع مقدس ۲۸۸۱ مدرک در سطح بین المللی منتشر کرد. این مطلب تا بعد از جنگ تحمیلی در شرایط نابسامان اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده که چند برابر کل فاصله سال های ۱۳۱۹ تا ۱۳۵۶ بوده
در دوره پهلوی اکثریت ملت ایران بی‌سواد بوده اند و رژیم جز مبارزه شعاری با بی‌سوادی که نتیجه اندکی داشته و قابل ملاحظه نبود کاری از پیش نمی‌برد. بی‌سوادی اکثریت ملت ایران در دوره پهلوی به آن حدی بود که امام خمینی(ره) در ۷ دی ۱۳۵۸ طی پیامی جهت «مبارزه عمومی با بی‌سوادی» تاکید کردند: «از جمله حوایج اولیه برای هر ملت که در ردیف بهداشت و مسکن بلکه مهمتر از آنهاست آموزش برای همگان است. مع‌الأسف کشور ما وارث ملتی است که از این نعمت بزرگ در رژیم سابق محروم؛ و اکثر افراد کشور ما از نوشتن و خواندن برخوردار نیستند، چه رسد به آموزش عالی. مایه بسی خجلت است که در کشوری که مهد علم و ادب بوده و در سایه اسلام زندگی میکند که طلب علم را فریضه دانسته است، از نوشتن و خواندن محروم باشد.» (صحیفه امام ، جلد ۱۱ ، صفحه ۴۴۶»
نکته دوم که قابل تامل است: اهتمام بنیانگذار نظام جدید سیاسی کشور به مساله علم و تولید متخصص انقلابی در ۳۸ روز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بود که پیامی ۱۳ بندی صادر کردند و در آن چارچوب و نقشه مسیر حرکت مسؤولان جدید کشور را مشخص کردند. امام در بند ۱۱ این پیام ضمن اشاره به سیاستهای فرهنگیِ ضددینی پهلوی دوم خواستار جلوگیری از استمرار بدآموزیهای به جا مانده از آن رژیم در دانشگاهها و تصفیه اساتید وابسته به شرق و غرب از دانشگاهها شدند.
رهبر فقید انقلاب اسلامی در بند ۱۱ این پیام که در اولین روز فروردین ۱۳۵۸ صادر شد، تاکید کردند: «باید انقلابی اساسی در تمام دانشگاههای سراسر ایران بوجود آید تا اساتیدی که در ارتباط با شرق و یا غربند تصفیه گردند و دانشگاه محیط سالمی شود برای تدریس علوم عالی اسلامی. باید از بدآموزی های رژیم سابق در دانشگاههای سراسر ایران شدیدا جلوگیری کرد، زیرا تمام بدبختی جامعۀ ایران در طول سلطنت این پدر و پسر از این بدآموزی ها به وجود آمده است» تمام عقب ماندگیهای ما به خاطر عدم شناخت صحیح اکثر روشنفکران دانشگاهی از جامعۀ اسلامی ایران بود و متأسفانه هم اکنون هم هست. اکثر ضربات مهلکی که به این اجتماع خورده است از دست اکثر همین روشنفکران دانشگاه رفته ای، که همیشه خود را بزرگ می دیدند و می بینند و تنها حرفهایی می زدند و می زنند که دوست به اصطلاح روشنفکر دیگرش بفهمد، و اگر مردم هیچ نفهمند، نفهمند. زیرا دیگر چیزی که مطرح نیست مردمند و تمام چیزی که مطرح است خود اوست، برای اینکه بدآموزی های دانشگاهی زمان شاه، روشنفکر دانشگاهی را طوری بار می آورد که اصولاً ارزشی برای خلق مستضعف قائل نبود و متأسفانه هم اکنون هم نیست.»
امام (ره) در ادامه در توصیه ای دلسوزانه خطاب به روشنفکران متعهد دانشگاهی، گفتند: «روشنفکران متعهد و مسئول، بیایید تفرقه و تشتت را کنار گذارید و به مردم فکر کنید و برای نجات این قهرمانان شهید داده، خود را از شرّ «ایسم» و «ایست» شرق و غرب نجات دهید. روی پای خود بایستید و از تکیه به اجانب بپرهیزید.»
نکته سوم اینکه در بررسی آمارهای صورت گرفته علی رغم اینکه ایران در یکصد سال گذشته وارد عرصه اعزام دانشجو به خارج از کشور شده است و اقدامی برای بازگشت آنها به کشور ترتیب نداده است، اما در قالب اجرای طرح «بازگشت» ۱۴۰۰ متخصص ایرانی مقیم خارج به کشور بازگشتند، همچنین ۵ هزار نفر نیز در قالب برگزاری سمینار و کارگاه‌های آموزشی با ایران تعامل دارند؛ ضمن آنکه به اعتقاد سیاستگذاران حوزه مهاجرت نخبگان در دنیا موضوع «تبادل مغزها» به جای «فرار مغزها» مطرح است؛ چراکه امروزه حضور فیزیکی متخصصان در کشورهای مربوط چندان مهم نیست، بلکه ارتباط داشتن و بهره‌مندی از دانش و تجربیات آنها از اهمیت بیشتری برخوردار است. در زمان انقلاب ۱۷۰ هزار دانشجو در داخل مشغول به تحصیل بودند و همزمان ۱۰۰هزار دانشجو در خارج از ایران تحصیل می کردند که از این تعداد ۵۷-۵۶ هزار نفر فقط در امریکا درس می خواندند؛ کشور ما در آن زمان بزرگترین کلونی دانشجوی خارجی در امریکا بود اما جالب است که در آن زمان به ما لقب فرار مغزها نمی دادند.
اکنون عربستان ۵برابر ما دانشجو در خارج از کشور دارد. کره ۸ برابر و چین هم ۳۵۰ هزار دانشجو در خارج از کشور دارد؛ و این یعنی تعداد ما به نسبت سایر کشورها کمتر است. یک مطالعه توسط NSF یا بنیاد ملی علوم امریکا بر روی دانشجویان دکتری در سال ۲۰۱۵ انجام شد که بر اساس آن متوسط ماندگاری این افراد در امریکا در رشته مهندسی و علوم پایه ۶۸ درصد است. البته این بد نیست که ما فرزندانمان را تشویق به تحصیل در رشته های مختلف در خارج از کشور کنیم.اما مهم عدم ماندگاری آنها در خارج از کشور است. طی دوسال و نیم گذشته هزار و صد نفر بازگشته اند که ۷۰ درصد آنها در ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا تحصیل کرده اند. ( دکتر سورنا ستاری، رئیس بنیاد ملی نخبگان و معاون علمی و فناوری رئیس جمهور)