ماه مبارک رمضان فرصتی ناب برای تربیت معنوی انسان است.
معنای هوای نفس و عدالت
هوای نفس به معنای «میل نفس و خواهش دل به کامرانی و شهوات»[1] می باشد که به افراط گراییده و به عنوان یکی از امراض روحی و موانع اصلی رشد معنوی مورد نکوهش قرار گرفته است. این میل یکی از مراتب نفس انسان است که به انسان برای نیل به هر آنچه غیر خداست، جهت می دهد. هنگامی که نفس آدمی در اختیار هوایش قرار گرفت، در واقع عنانش به سمت تعلقات مادی و غیر خدایی می چرخد و این مسیری است که به کسب سعادت و رشد معنوی منتهی نمی شود.
عدالت با توجه ابعاد زندگی، دارای اقسام و تعاریف مختلفی می شود، مانند: عدالت فردی، عدالت اجتماعی، عدالت در خانواده و عدالت در اعتقادات که همین معنا مورد نظر ماست؛ یعنی «هر كسی را حقی كه سزاوار او است، به او بدهند، نه كم و نه زياد.»[2] کاربرد معنای اخیر، در علم کلام و مسائل اعتقادی می باشد که در حوزه اعمال انسان و میزان استحقاق افراد به کار می رود.
بر همین مبنا سزای خطا، تنبیه و جزای نیکی، پاداش است و همه انسان ها عدالت به این معنا را از قطعی ترین ارزش های اخلاقی می دانند.[3]
هوای نفس و عدالت در قرآن
در قرآن کریم بارها از عدالت و هوای نفس نام برده شده و به همان میزان که به عدالت فرمان داده شده به دوری و مخالفت با هوای نفس نیز تاکید شده است. خداوند در قرآن به عدالت و نیکی کردن،[4] عدالت در سخن گفتن[5] و عدالت در حکم کردن[6] دستور داده و به پیامبرش فرموده به عدالت رفتار کند.[7] در مقابل، پیروی از هوای نفس را مساوی با ظالم شدن،[8] گمراهی،[9] مثل حیوانات شدن،[10] غفلت از خدا،[11] بدل شدن به گمراه ترین افراد[12] و... دانسته است.
هوای نفس عامل گمراهی از راه خداوند
خداوند در قرآن خطاب به حضرت داود علیه السلام می فرماید: «يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ؛[13] اى داوود! ما تو را خليفه و (نماينده خود) در زمين قرار داديم؛ پس در ميان مردم به حق داورى كن، و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد؛ كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شديدى به خاطر فراموش كردن روز حساب دارند!»
این هشدار نشان می دهد که پیروی از هوای نفس عامل گمراهی از راه خدا و فراموش کردن روز حساب می باشد و نتیجه اش عذاب الهی است. این آیه به خوبی روشن می کند پیروی از هوای نفس در مقابل پیروی از خداوند است که هرچه انسان در آن پیش برود، از خداوند دورتر می شود؛ چرا که راه را اشتباه رفته است. حرکت در مسیر غلط نه تنها انسان را به مقصد نمی رساند، بلکه موجب دور شدن از مقصد نیز می باشد.
شرط اجرای عدالت و عدالت پذیری؛ مخالفت با هوای نفس
پیروی از خداوند در واقع به معنای پیروی از فرامین الهی است. خداوند در قرآن کریم شرط اجرای عدالت را مخالفت با هوای نفس دانسته و فرموده است: «پس پيرو هواى نفس نباشيد تا بتوانيد به عدالت رفتار كنيد.»[14] این آیه در واقع شرط به عدالت رفتار کردن را عدم پیروی از هوای نفس معرفی می نماید و به آن فرمان می دهد. دلیل اینکه خداوند مخالفت با هوای نفس را شرط عدالت پذیری قرار داده، این است که هرچه انسان بیشتر غرق در شهوات و هوای نفس باشد، پذیرش او نسبت به حق و عدالت کمتر است و موجب اعتراض او چه نسبت به اجرای عدالت و نحوه آن، و چه نحوه رسیدگی به اعمال و میزان جزای اعمال در قیامت است.
درست است كه همه انسان ها برای عدالت، جايگاه ويژه و ارزش والايی قائلند[15] اما، در مقام عمل اگر میان عدالت و پیروی از هوای نفس تقابلی شکل گیرد، نوع رفتار انسان ها متفاوت می شود. به این معنا که اگر انسان مهار امیال نفسانی و هوای نفس را در اختیار داشته باشد، در مقام تقابل میان پذیرفتن و اجرای عدالت و پیروی از هوای نفس به سمت عدالت گام بر می دارد و با هوای نفس مقابله می کند.
اما اگر انسان مطیع امیال نفسانی باشد، در مقام دوگانگی این دو، از هوای نفس پیروی می کند، هرچند با عدالت ناسازگار باشد.
پس عدالت و پیروی از هوای نفس در تقابل با یکدیگر هستند که پذیرفتن یکی به منزله ی مقابله با دیگری است، به طوری که جمع میان آنها ممکن نیست.
ماه مبارک رمضان، فرصت طلایی مقابله با هوای نفس
هنگامی که آداب و اعمال و منهیات و سفارشات ماه مبارک رمضان را مشاهده می کنیم به حکمت آنها پی می بریم که چقدر دقیق برای مبارزه با هوای نفس و بازگشت به راه خدا طراحی شده اند. مهربان خدایی که راه مبارزه با هوای نفس را نشان می دهد و حتی برای آن پاداش در نظر می گیرد، شایسته ستایش است!
پی نوشت
[1] پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
[2] مصباح يزدي، محمد تقي، آموزش عقايد، چاپ دوم، شركت چاپ و نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامي، ص162.
[3] مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی.
[4] سوره نحل، آیه90.
[5] سوره انعام، آیه152.
[6] سوره نساء، آیه58.
[7] سوره شوری، آیه15.
[8] سوره بقره، آیه145.
[9] سوره انعام، آیه119.
[10] سوره اعراف، آیه176.
[11] سوره کهف، آیه28.
[12] سوره قصص، آیه50.
[13] سوره ص، آیه26.
[14] قرآن کریم، ترجمه قرائتی، سوره نساء، آیه135.
[15] مصباح يزدي، محمد تقي، اخلاق در قرآن، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، چاپ پنجم، ج3، ص121.
کمال نهایی انسان رسیدن به قرب الهی است که برای دستیابی به آن بایستی موانع آن را از مسیر برداشت. یکی از موانع اساسی این راه پیروی از هوای نفس است که موجب امراض روحی و معنوی فراوانی می شود. عدالت گریزی، گمراهی و غفلت، غوطه ور شدن در مادیات و فراموش کردن خداوند، نتیجه ی پیروی از هوای نفس می باشد. خداوند مهربان ماه مبارک رمضان را به عنوان یک فرصت طلایی برای تربیت و رشد معنوی در اختیار انسان قرار داده است، تا بتواند به آن جایگاهی که شایسته اوست و برای آن خلق شده است، دست یابد.