امام صادق (علیه السلام) و ملحدان

امام صادق (علیه السلام) ششمین امام شیعیان می‌باشد که توانستند با فعالیت‌های گسترده تبلیغی و آموزشی، معارف ناب و بلند اسلامی را به جهانیان معرفی کنند. روش برخورد ایشان در گفت و گو چنان شیرین و شیوا بود که نه تنها طرفداران فرقه‌های اسلامی به ایشان جذب و از سخنانشان بهره‌مند می‌شدند، بلکه افراد بی‌دین و خداناباور نیز به سمت ایشان کشیده می‌شدند و تلاش می‌کردند که سخنان خود را بر امام تحمیل کنند اما، در نهایت مغلوب استدلال‌های منطقی امام (علیه السلام) می‌شدند. خلاصه بعضی از مناظرات امام (علیه السلام) با برخی سرشناسان الحاد در آن زمان را نقل می‌کنیم:

1. ابن ابی العوجاء و برهان إنی 
یکی از افراد ملحد در زمان امام صادق (علیه السلام) فردی به نام «ابن ابی العوجاء» است. یکی از مناظرات او با امام صادق (علیه السلام) را در ذیل مطرح می‌کنیم:
نقل شده که ابن ابى العوجاء در مکه و در جوار کعبه خدمت امام صادق (علیه السلام) رسید. به حالت استهزاء و مسخره گفت: تا چه زمانی اين خرمن را مي‌كوبيد و به اين سنگ (یعنی کعبه) پناهنده مي‌شويد و اين خانه‌‏اى را كه از آجر ساخته شده مى‌پرستيد و مانند شتران در پيرامون وى هروله (راه رفتن سریع) مي‌كنيد؟ هر كس به اين اعمال نگاه کند مي‌داند كه اين اخلاق و روش از مردان حكيم و دانشمند به دور است!
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: مراسم حج راهی است که بندگان را به مغفرت و آمرزش توسط خداوند می‌رساند.
ابن ابی العوجاء در پاسخ گفت: تمام این سخنان به موجودی ناپیدا و غیبی منتهی می‌شود که شما نام آن را «خدا» گذاشتید.
در پاسخ وی امام صادق (علیه السلام) چنین فرمودند: آثار پروردگار بر او دلالت دارد و افعالش مردم را به او رهنمائى مي‌كند و خداوند آخرین پیامبر حضرت محمد (صلى اللَّه عليه و آله) را برانگیخت و ایشان با آيات و معجزات محكم و براهين و استدلال‌های واضح همراه بود.[1] همانطور که مشخص است امام (علیه السلام) در این فرمایش به «برهان انی»  استناد کردند؛ یعنی اثبات علت از طریق معلول.

2. ابو شاکر دیصانی و برهان نظم 
یکی دیگر از ملحدان در عصر امام صادق (علیه السلام) شخصی به نام «ابو شاکر دیصانی» بود. در یکی از مناظرات، او که به قدیم بودن و دوام عالم ماده اعتقاد داشت، از امام (علیه السلام) دلیل بر حدوث عالم را سوال می‌کند. امام (علیه السلام) پیش از پاسخ یک تخم مرغ طلب کردند و آن را به ابوشاکر نشان دادند و فرمودند: اين تخم مرغ دژ محكم و قلعه ‏اى به هم چسبيده است که در ميان آن، پوست بسيار نازكى مانند نقره ذوب شده و طلائى روان در بر گرفته است (یعنی سفیده و زرده تخم مرغ) آنگاه شكافته مى‏ شود و یک موجود زیبا مثل طاووس از آن بيرون می‌آيد،. آيا چیزی جز آنچه که گفتم یعنی سفیده و زرده، در آن تخم وارد شد؟ در پاسخ گفت: نه، اامام فرمود: پس همين دليل بر حدوث عالم است!
ابو شاكر دوباره خطاب به امام (علیه السلام) گفت: برهانى آشكار آوردى و بسيار نيكو بيان آوردی ولى تو به خوبى مي‌دانى كه ما فقط چیزی را قبول می‌کنیم که با حواس پنجگانه متوجه آن شویم! ولی پی‌بردن به خدا چنین نیست.
امام صادق (علیه السلام) فرمود: حواس پنجگانه در به دست آوردن و فهميدن حقائق بدون راهنمائى عقل، برای انسان سودی ندارد همانطور که تاريكى بدون چراغ بر طرف نشود.[2]
در این مناظره امام صادق (علیه السلام) به دو نکته اشاره فرمودند: ابتدا نظم و پیچیدگی در این عالم را برگرفته از وجود یک ناظم ذی شعور معرفی کردند. سپس فرمودند حواس پنجگانه انسان مانند دریچه و پنجره هستند و خودشان قدرت تحلیل و انتخاب ندارند. این عقل انسان است که می‌تواند انتخاب کند. این عقل است که در مسائل فراماده مثل اثبات وجود خدا می‌تواند انسان را یاری کند و اگر حواس انسان نتوانست خدا را بیابد به این معنا نیست که خدایی وجود ندارد.

3. مرد ملحد و برهان حدوث
در یک مجلس مناظره مرد زندیقی از امام صادق (علیه السلام) سوال کرد چه دلیلی بر وجود خدا دارید؟
امام (علیه السلام) در پاسخ فرمودند: وجود ساخته‌ها دلالت دارد بر اينكه سازنده‏ اى آنها را ساخته، همانطور که اگر انسان یک ساختمان بزرگ را نظر کند يقين پیدا می‌کند که یک مهندس و بنا آن را ایجاد کرده، هر چند فعلا آن مهندس در محدوده دید تو نباشد و آن را مشاهده نكرده باشى.[3]
در این فرمایش امام (علیه السلام) به اصل حدوث در اجسام اشاره دارند. اجسامی که نبودند و بعد از مدتی وجود پیدا کردند. اینها نشان می‌دهد که حادث و ایجاد کننده غیر از محدث و ایجاد شده است.

پی‌نوشت
[1]. إعلام الورى، ج‏1، ص: 542-543.
[2]. الإرشاد، ج‏2، ص: 201-203.
[3]. الكافي، ج‏1، ص: 81.