هدف اهل بیت از خرید برده، بهره کشی و منفعت نبوده است.
شبهه: اسلام برده داری را که عملی خلاف حقوق بشر است، مشروع دانسته و پیامبر و خانواده اش نیز برده و کنیز خرید و فروش می کردند. پس مشخص می شود برخلاف سخن مسلمانان، آنها انسان هایی اخلاق مدار نبودند و اسلام نیز مانند سایر ادیان، به جای محرومان و ضعیفان، به فکر منافع ثروتمندان است.
برای پاسخ به این شبهه چند نکته را باید مدنظر داشت:
1. برخورد منطقی اسلام با امر رائج برده داری
متاسفانه برده داری از زمان های کهن، سنتی رائج در دنیا بوده که منافع ثروتمندان و قدرتمندان مانع از بین رفتن آن می شد. در دوره ظهور اسلام نیز به دلیل رواج برده داری در شبه جزیره عربستان، نسخ و فسخ آن نیاز به برنامه ای دقیق داشت. اسلام با تایید اولیه آن و وضع قوانین خاص به صورتی بسیار نرم و تدریجی آن را عملا از بین برد.
کفار و مشرکین برای از بین بردن وسرکوب دین نوظهور اسلام، جنگ های مختلفی را ترتیب دادند. به صورت طبیعی در هر جنگ تعدای اسیر می شدند. برای اسیران منطقا چهار راه قابل تصور است: یا همه اسیران کشته شوند که کاری قبیح و غیر اخلاقی است و از نظر اسلام حرام است؛ یا همه آنها آزاد شوند که کاری غیر عقلانی است و همین اسیران دوباره علیه اسلام می جنگیدند؛ یا اینکه همه آنها زندانی شوند که این کار موجب شکنجه و ظلم به اسیران و ایجاد هزینه برای حکومت است. راه چهارم آنکه بین عموم مردم تقسیم شده و به عنوان خدمتگزار، نان خور آنها شوند.
برده هایی نیز به صورت تجاری و غیر جنگی به مناطق مختلف شبه جزیره آورده می شدند که نه خانواده و حامی داشتند و نه سرمایه ای برای کسب و کار و گذران زندگی و نه از نظر روانی آمادگی زندگی مستقل داشتند، به ویژه زنان که نیاز به حمایت بیشتر داشتند. حال اگر با فرمان عمومی اسلام تعداد زیادی برده آزاد شده در محیط جامعه رها می شدند، این جمعیت عظیم بیکار و محروم، یا تلف می شدند و یا نظم جامعه را مختل می‌کردند و چه بسا منجر به اغتشاش و خون ریزی می شدند. اسلام در چنین فضایی مجبور به امضا و مشروع دانستن اولیه برده داری شد تا به بهترین شکل برای آن ها چاره ای بیندیشد.
2. قدم اول اسلام برای از بین بردن برده داری
قدم اول اسلام این بود که برای برده های موجود در جامعه، حقوقی را معین کند تا برخلاف برده داری مرسوم دنیا، برده ها فقط مکلف و محکوم نباشند و بتواند از آن ها دفاع کند. قوانین برده داری در اسلام، که به طور مفصل در کتب فقهی آمده، بسیار متفاوت از قوانین برده داری در کل دنیا در طول تاریخ است. برده داری در اسلام از سویی بر اساس نگهداری و تربیت برده ها و از سوی دگر کار و کمک برای صاحب برده است. ولی اساس برده داری مرسوم، فقط بهره کشی و اجرای دستورات و مجازات در صورت سرپیچی است و بدترین ظلم و جنایت ها در حق آنان روا داشته می شد و به درد آوردترین اشکال شکنجه می شدند. به طور مثال منتسکیو در کتاب مشهور روح القوانین می نویسد: غلامان اسپارتى به قدرى بدبخت بودند که تنها غلام یک نفر نبودند، بلکه غلام تمام جامعه محسوب میشدند، و هر کس بدون ترس از قانون میتوانست هر قدر بخواهد غلام خود یا دیگرى را آزار و شکنجه دهد، و در حقیقت زندگانى آنها از حیوانات نیز بدتر بود.[1]
از جمله حقوق برده ها که در کتب فقهی آمده این است که مالک حق ندارد به غلام و یا کنیز دستوری خلاف شرع دهد و یا کاری را که در توان او نیست از او مطالبه کند؛ حتی نمی تواند در اوقات عبادت او را از عبادت منع و به کار دیگری مشغول کند؛ حق ندارد او را تنبیه بی جا کند؛ حتی دربرخی موارد تنبیه بی جا باعث آزاد شدن غلام می شود. همچنین می توان به نصف بودن مجازات و حدود اسلامی، عدم وجوب جزیه و … برای بردگان اشاره کرد.[2]
3. قدم دوم اسلام برای آزادی برده ها
اسلام در مرحله بعد برای آزاد کردن آنان به صورت تدریجی و با آمادگی های معیشتی و روحی، برنامه های خاصی ارائه داد تا بتوانند جذب جامعه شده و گلیم خودشان را از آب بیرون بکشند. از طرف دیگر برای آزاد کردن آنان توسط صاحبانشان راه های مختلفی قرار داد، از جمله اعطاء ثواب برای آزادکردن برده؛ وجوب آزادی برده ها به عنوان زکات و کفاره برخی گناهان؛ ام ولد شدن؛ قرارداد بازخرید خود از صاحبانشان از طریق کار و دسترنج خودشان (=تدبیر و مکاتبه) و....[3]
سیره پیشوایان دین در برده داری
پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت او نیز اگر برده یا بردگانی در اختیار داشتند طبق این قوانین و احکام اسلامی بود و یک الگوی عملی برای مسلمانان، در جهت از بین بردن برده‌داری محسوب می شد. ضمن اینکه معاشرت آنان با بردگان به گونه‌ای بود که در بسیاری از موارد وقتی برده‌ای را آزاد می‌کردند، آن برده حاضر نمی‌شد منزل امام(ع) را ترک کند.[4] در منابع مختلف حدیث و تاریخ آمده که اهل بیت علیهم السلام به کوچکترین بهانه ای بردگان خود را آزاد می کردند[5] تا جایی که مثلا امام حسن علیه السلام در ازای دریافت هدیه یک گل، برده ای را آزاد کردند.[6]
حضرت امام سجاد علیه السلام نیز در طول عمر با برکت خود، علیرغم اینکه نیازی به برده نداشتند با اموال خود تعداد بسیار زیادی برده خریداری کرده و بعد از تربیت و آشنا کردن آنها با فرهنگ شیعی، آن ها را آزاد می کردند. از میان همین افراد، شمار زیادی مفسر، محدث و مبلغ و شاگردان امام باقر و امام صادق علیهما السلام شدند. با این کار امام زین العابدین(ع) بود که تعداد شیعه در آن جامعه پرخفقان روز به روز بیشتر شد.[7]
پی نوشت
[1] روح القوانین، کتاب پانزدهم فصل هفدهم، ص 426.
[2] شرایع الاسلام(محقق حلی) و اللمعه الدمشقیه (شهید اول) در کتاب العتق، کتاب التدبیر و المکاتبه.
[3] همان.
[4] مصادر سیره پیامبر و ائمه (علیهم السلام) مانند کتب محمد باقر شریف القرشی.
[5] وسائل الشیعه، جلد16، صفحه32- تفسیر نور الثقلین، جلد1، صفحه390.
[6] بحار الانوار، ج 3، ص 343.
[7] جعفریان، رسول، حیات فکرى و سیاسى امامان شیعه علیهم السلام، چاپ اول، ص 280 - سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص 305.
برده داری از نظر اخلاقی امری مذموم است. اسلام با احکام بسیار دقیقی که برای برده داری وضع کرده، به صورت تدریجی آن را از بین برد. مطالعه تاریخ، پشت پرده اهداف والای پیامبر اکرم و اهل بیت علیهم السلام را از برده داری نشان می دهد که ناشی از تفاوت اساسی برده داری در اسلام با برده داری مرسوم در دنیا است.