نفی صفت مکان برای ذات پرودگار از باورهای اعتقادی شیعیان است.
شبهه: برخی از وهابیت، با استناد به کلام برخی از مفسران شیعه در ذیل آیاتی که مکان را برای خدا نفی می کند[1] می گویند: چگونه ممکن است از یک طرف شیعه مکان را از ذات خداوند نفی کند اما از طرف دیگر، در هنگام نماز و دعا صورت و دست های خود را به سوی آسمان بلند کند. این نوعی تعارض و دوگانگی است. این نگاه حاکی از باور شیعه به نزول خداوند به آسمان دنیا و جسمانیت برای اوست!
پاسخ:
مسأله نفی مکان برای ذات پروردگار از جمله مباحث مهم کلامی است که از گذشته تا حال، در بین فرق و مذاهب اسلامی مورد بحث و اختلاف بوده است. شیعه بر خلاف وهابیت، هرگز معتقد به داشتن مکان برای خدا نبوده است. علمای شیعه هرگز معتقد به صفت مکان برای ذات باری تعالی نبوده اند و آثار آنها بهترین دلیل بر این مدعاست. بر فرض که عالمی نیز در هنگام نماز یا دعا به آسمان نگاه کرده باشد، آیا نگاه یک یا چند عالم به آسمان، دلیل بر باور آنها به نزول خدا به آسمان دنیا می باشد؟ آیا با استناد به یک یا چند نگاه، می شود این باور را به همه شیعه نسبت داد؟ علاوه بر اینکه نگاه به آسمان و بلند نمودن دست ها به طرف آن از مستحبات شمرده شده است. در ادامه این مسأله را در دو نکته مورد بررسی قرار می دهیم.
1. اجماع شیعه بر نفی مکان از ذات پروردگار
هیچ عالم شیعی از گذشته تا حال معتقد به داشتن مکان برای ذات پروردگار نبوده است.[2] دانشمندان بزرگ امامیه علاوه بر اینکه چنین باوری نداشتند، در تمام دوران تاریخ نیز با برپایی جلسات مناظره، به مبارزه با اندیشه تجسیم رفته و با اقامه برهان و استدلال از رواج چنین اندیشه های مسمومی در جامعه شیعی جلوگیری می کردند. در کنار این مناظرات ده ها اثر حدیثی نیز در باب نفی مکان تألیف نموده اند.[3] در برخی از منابع حدیثی خود نیز بابی مستقل را به این مسأله اختصاص داده اند که می توان از باب نمونه به کتاب « الکافی» اشاره کرد.[4]
2. عدم تنافی بین نگاه به آسمان و باور به نبود مکان برای خدا
نگاه به آسمان در هنگام دعا از سفارش های مؤکد اسلام است. روایات فراوانی وجود دارد که نشان می دهد در هنگام دعا، بهتر است انسان دست خود و نگاه خود را به طرف آسمان بلند کند.[5] اندیشه داشتن مکان برای ذات پروردگار از جمله سؤالاتی بوده که در عصر ائمه علیهم السلام بسیار مطرح می شد. چنان که در دوران امام صادق علیه السلام زندیقى خدمت امام صادق (علیه السلام) آمد و از آیه «الرّحمنُ عَلَى الْعَرشِ اسْتَوى؛[6] همان بخشنده‌ای که بر عرش مسلّط است» سؤال کرد. امام علیه‌السلام ضمن توضیحى فرمود: «خداوند متعال، نیاز به هیچ مکانى و هیچ مخلوقى ندارد؛ بلکه تمام خلق محتاج او هستند.» سؤال کننده عرض کرد: پس تفاوتى ندارد که (به هنگام دعا) دست به سوى آسمان بلند کنید یا به سوى زمین پائین آورید؟! امام فرمود: «ذلِکَ فى عِلْمِهِ وَ احاطَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ سَواءٌ، وَ لکِنَّهُ عَزَّوَجَلَّ امَرَ اوْلیائهَ وَ عِبادَهُ بِرَفْعِ ایْدِیْهِمْ الَى السَّماءِ نَحَو الْعَرْشِ، لِانَّهُ جَعَلَهُ مَعْدِنَ الرِّزْقِ، فَثَبَّتْنا ما ثَبَّتَهُ الْقُرْآنُ وَ الْاخْبارُ عَنِ الرَّسُوْلِ صلى الله علیه و آله حِیْنَ قالَ: ارْفَعُوا ایْدِیَکُمْ الَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ، وَ هذا یَجْمَعُ عَلَیْهِ فِرَقُ الْامُّهِ کُلِّها؛[7] این موضوع، در علم و احاطه و قدرت خدا یکسان است [و هیچ تفاوتى نمى کند] ولى خداوند متعال دوستان و بندگانش را دستور داده که دستهاى خود را به‌سوى آسمان، به طرف عرش بلند کنند؛ چرا که معدن رزق آنجا است. ما آنچه را قرآن و اخبار رسول خدا (صلى الله علیه و آله) اثبات کرده است، تثبیت مىکنیم، آنجا که فرمود: دست هاى خود را به سوى خداوند متعال بردارید، و این سخنى است که تمام امّت بر آن اتفاق نظر دارند.»
در حدیث دیگرى از امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام آمده است: «اذا فَرِغَ احَدُکُمْ مِنْ الصَّلوهِ فَلْیَرْفَعْ یَدَیْهِ الَى السَّماءِ، وَ لِیَنصَبَّ فى الدُّعاء؛ هنگامى که یکى از شما نماز را پایان مى دهد دست به سوى آسمان بردارد و مشغول دعا شود. مردى عرض کرد: اى امیرمؤمنان! مگر خداوند همه جا نیست؟ فرمود: آرى همه جا هست. عرض کرد: پس چرا بندگان دست به آسمان بر مى دارند؟ فرمود: «آیا (در قرآن) نخوانده‌اى «وَ فى السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوْعَدُوْنَ؛[8] و روزىِ شما در آسمان است و نیز آنچه شما وعده داده مى شوید.» پس از کجا انسان روزى را بطلبد جز از محلّش، محل رزق و وعده الهى آسمان است.»[9] طبق این روایات، علت بلندی دست به طرف آسمان از آن جهت است که آسمان معدن «رزق» است و باید روزی را از محلّش طلب کرد.
در برخی از روایاتی که از بلند نمودن دست ها و نگاه به آسمان نهی شده است[11] ناظر به نگاهی است که با باور به جسمانیت و داشتن مکان برای ذات پروردگار همراه باشد. در غیر این صورت اگر با نیت خضوع و خشوع در مقابل خدا و طلب رزق باشد هیچ اشکالی ندارد، بلکه مستحب است. به طور قطع نگاه مسلمانان و دانشمندان به آسمان در هنگام دعا بر مبنای همین اندیشه ای است که اهل بیت علیهم السلام آموزش داده‌اند. آیت الله مکارم شیرازی با استناد به همین روایات، این عمل را نوعی اظهار خضوع و تذلّل در پیشگاه خداوند می‌داند و معتقد است اگر کسی این عمل را به پندار اینکه خداوند در آسمان ها جا و مکانی دارد انجام دهد، نه تنها ارزشی ندارد بلکه آن را عملی جاهلانه می‌داند.[10] البته اندیشه نگاه به آسمان در هنگام دعا تنها منحصر به دین اسلام نیست، بلکه از پاره اى از اخبار استفاده مى‌شود که این معنا در سایر امم نیز بوده است.[12]
در نتیجه باید گفت: شیعه هرگز معتقد به داشتن مکان برای ذات پروردگار نبوده است. دانشمندان شیعه در تمام دوران تاریخ علاوه بر اینکه باور نداشتند به مبارزه با چنین اندیشه‌هایی نیز می رفتند. نگاه به آسمان در هنگام دعا نیز با این اندیشه است که رزق انسان‌ها از آسمان است صورت می‌گیرد. ضمن اینکه اين معنا منحصر به مسلمانان نيست و در ساير امم نيز بوده است. البته اگر نگاه به آسمان با این نیت باشد که خدا در آسمان است و دست به سوى او دراز مى‌کند، دست بلند کردن او به آسمان و همچنین چشم دوختن وی به آسمان در هنگام دعا برای او هیچ ارزشی ندارد و عملی جاهلانه است.
پی نوشت:
1. الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ج 4، ص 233.
2. محمدی، شرح کشف المراد، ۱۳۷۸ش، ص۱۷۶.
3. رجال نجاشی، ص 68.
4. الکافی، ج 1، صص 88 – 104 – 125، باب الکون و المکان.
5. صدوق، التوحید، ص 248؛ وسائل الشیعة، ج 7، ص 47، باب استحباب رفع الیدین بالدعاء.
6. طه (20): 5.
7. التوحید، ص 248.
8. ذاریات (51): 22.
9. الخصال، ج 2، ص 628.
10. www.iribnews.ir/fa/news/2955039.
11. التوحیر للصدوق، ص 107؛ بحار الانوار، ج 90، ص 308.
12. المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج 2، ص 298.
شیعه ذات پروردگار را از داشتن صفت مکان مبرا می داند. برخی نگاه شیعه به آسمان را در هنگام دعا، حمل بر باور شیعی به داشتن مکان برای ذات خداوند می دانند. نگاه بنده به آسمان در هنگام نماز و دعا اگر با اعتقاد به جسمانیت برای خدا همراه نباشد، عملی مستحب شمرده می شود.