-امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «عَوْنُكَ لِلضَّعيفِ مِنْ اَفْضَلِ الصَّدَقَةِ؛ از بهـترين نـوع صـدقـه، یاری‌کردن تو نسبت به ناتوان است.»
محرومیت‌زدایی یکی از آرمان‌های اسلام و بالتبع آن، انقلاب اسلامی بوده است. رفع فقر و تبعیض و گسترش عدالت اجتماعی از شعارهایی بوده است که در لسان امامان معصوم (علیهم‌السلام) به‌دفعات زیاد تکرار شده است و در سیره‌ی نورانی‌شان مورد توجه ویژه قرار گرفته است. بی‌شک مقوله‌ی عدالت، با گستره‌ی وسیعی که دارد از جمله مهم‌ترین آرمان‌های انقلاب اسلامی است که قرار است در امتداد مسیر ظهور حضرت حجت (ارواحنا له الفداء) حرکت نماید تا به تحقق نهایی آن توسط آن امام همام ختم شود. حکومت بندگان صالح خدا بر روی زمین، برای دستگیری از بشریت و رساندن آنها به جایگاه بلندی است که خدا برای انسان در نظر گرفته است نه این‌که چند صباحی بر مردم ریاست کنند و از فرصت‌های آن بهره ببرند.
این آرمانی که اسلام در مسیر تحقق عدالت دنبال می‌کند، آرمانی جهانی است و به سرزمین خاصی محصور نخواهد شد. جهانی بودنِ آن هم، به این سبب است که عدالت‌خواهی امری فطری است و هر کس با هر دین و آیینی آن را سازگار با درون خود می‌بیند و در سایه‌ی آن احساس آرامش می‌کند. ابو محمد ابن مسعود معروف به «فرا» در كتاب «المصابيح» به سند خود از پيامبر روايت كرده است كه: «أَنَّهُ ذَكَرَ بَلَاءً يُصِيبُ هَذِهِ الْأُمَّةَ حَتَّى لَا يَجِدَ الرَّجُلُ مَلْجَأً يَلْجَأُ إِلَيْهِ مِنَ الظُّلْمِ فَيَبْعَثُ اللَّهُ رَجُلًا مِنْ عِتْرَتِی أَهْلِ بَيْتِی فَيَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً؛[1] پيامبر از بلائى سخن گفت كه در آينده دامن‌گیر اين امت (امت اسلامى) خواهد شد به‌طوری‌که كسى براى خود پناهگاهى پيدا نمىكند كه از ظلم و ستم به آن پناه ببرد. در اين زمان، خداوند مردى را از عترت من برمی‌انگیزد، زمين را از عدل و داد پر مىكند بعدازآن كه از ظلم و ستم پرشده باشد.»
هر جا که دست ائمه طاهرین (علیهم‌السلام) باز بوده است برای تحقق این رسالت بزرگِ حاکمیتیِ اسلام، تلاش‌های فراوانی کرده‌اند؛ حتی اگر دستگاهی که در آن رفع محرومیت می‌شده است از اساس موردقبول معصوم (علیه‌السلام) نبوده باشد. مردم و کارکردن برای آنها، آن‌قدر مهم است که در سیره و تعالیم حضرت رضا (علیه‌السلام) که خود، زمانی ولایت‌عهدی خلیفه‌ی جور، مأمون عباسی را پذیرفتند این‌گونه موارد را می‌توان مشاهده نمود. ایشان دیگران را به کارى که خدمت در دربارها را جبران مى کرد و عمل نامشروع کمک به ستمگران را محو مى ساخت، توصیه می‌نمودند که بهترین از آن دست کارها یاری‌رساندن به مردم و گرهگشایى از کار آنان بود. حسین انبارى مىگوید: «مدت چهارده سال به امام رضا(علیه‌السلام) نامه نوشتم و از کار در دربار پادشاه اجازه خواستم، امام در جوابم نوشت، نامهات را خواندم و از هراسى که در این شغل دارى آگاه شدم. اگر مىدانى که هرگاه کارى(در دربارها) کردى، طبق دستورات رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله) عمل مى کنى و دستیاران و کاتبان تو از هم‌کیشان تو خواهند بود و هنگامی‌که مالى به دستت رسید بخشى از آن را به بینوایان مؤمن مى دهى تا بدان اندازه که خود مانند یکى از آنان باشى، اگر این‌گونه عمل کنى، کار تو در دربار سلاطین با خدمت به برادران دینى ترمیم مىگردد و گرنه (خدمت در دربارها) جایز نمىباشد.»[2] با توجه به پاسخ امام رضا (علیه‌السلام) در نگاه ایشان آن‌قدر مسئله‌ی رفع محرومیت و تبعیض و برقراری عدالت و در نهایت کار کردن و خدمت به مردم اهمیت دارد که این کار می‌تواند در حکم مجوز برای خدمت در دربار سلاطین جائر نیز باشد.
نکته‌ی مهم دیگری که باید به آن توجه ویژه داشته باشیم این است که رفع محرومیت‌ها صرفاً در زمینه‌های اقتصادی نیست و این را در کلام امام رضا (علیه‌السلام) نیز می‌توان به وضوح یافت که خدمت به محرومان جامعه مختص به ابعاد مالی نمی‌شود بلکه گستره‌ی آن، همه‌ی ابعاد و شئون زندگی انسان را در برمی‌گیرد. هر جا که ظلم و بی‌عدالتی باشد باید برای رفع آن تلاش کرد؛ خواه این بی‌عدالتی، ظلم و محرومیت در جنبه‌های اقتصادی باشد و خواه در جنبه‌های فرهنگی، آموزشی و هر مسئله‌ی دیگر باشد؛ به همین جهت است که امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «عَوْنُكَ لِلضَّعيفِ مِنْ اَفْضَلِ الصَّدَقَةِ؛[3] از بهترين نوع صدقه، یاری‌کردن تو نسبت به ناتوان است.» و در تعبیری دیگر از امام رضا می‌خوانیم: «عَوْنُكَ لِلضَّعِيفِ أَفْضَلُ مِنَ اَلصَّدَقَةِ؛[4] یاری‌کردن تو نسبت به ناتوان، از صدقه دادن برتر است.» این تعابیر می‌رساند که رفع محرومیت از جمله اموری است که بر هر مسلمان فرض و مسلم است و باید نسبت به آن بی‌تفاوت نباشد.
این سخن که رفع محرومیت‌ها فضیلت بالاتری نسبت به عملی همچون صدقه دادن در راه خدا دارد، برای امروز ما می‌تواند سرلوحه‌ی کار قرار بگیرد و ما را به مسیری وارد نماید که غیر از آبادانی آخرت، آبادانی دنیای انسان‌هایی را به همراه داشته باشد که گاه در آرزوی کمترین امکانات، عمری را سپری کرده‌اند. اگر ثروت‌های زمین از آن خدا باشند، همان خدا از لسان امامان معصوم (علیهم‌السلام) از ما می‌خواهد که تقسیم عادلانه این ثروت‌ها و امکانات خدادادی را به نحوی عادلانه در جامعه دنبال نماییم. برگ زرین این عمل‌کرد را از سیره‌ی امام رضا (علیه‌السلام) به‌عنوان سخن پایانی بیان میکنیم آنجا که: «معمر بن خلّاد مىگوید: هنگامی‌که امام رضا(علیه السلام) غذا مى‌خوردند، سینى مىآوردند و نزدیک سفره مىگذاشتند، آن حضرت به بهترین غذایى که برایش مىآوردند مىنگریست و از هر خوراکى مقدارى را برداشته و در آن سینى مىنهادند، سپس دستور مىدادند آن سینى غذا را براى بینوایان ببرند. امام نمىتواند غذایى را میل کند که محرومان از آن نخوردهاند، این شیوه در راستاى همان محورهاى اصولى در تعالیم الهى امام است که انسانها ارزشى همانند دارند و باید نیازهاى آنان برآورده شود.»[5]
پی‌نوشت:
1.الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، سید بن طاووس، ج ۱، ص ۱۷۷، انتشارات مطبعه الخیام، قم، 1400ه ق.
2.الکافی ، محمد بن یعقوب کلینی، ج5، ص111، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1407 ه ق.
3.تحف العقول عن آل الرسول علیهم‌السلام، ج۱، ص۴۴۶.
4.بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، ج75، ص339، انتشارات دار احیاء التراث العربی، بیروت.
5.تفسير کنز الدقائق و بحر الغرائب، محمد بن محمدرضا قمی مشهدی، ج۱۴، ص۲۸۹، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1368 ه ش.
در کلام امام رضا (علیه‌السلام) خدمت به محرومان جامعه مختص به ابعاد مالی نمی‌شود بلکه گستره‌ی آن همه‌ی ابعاد و شئون زندگی انسان را در برمی‌گیرد. هر جا که ظلم و بی‌عدالتی باشد باید برای رفع آن تلاش کرد؛ خواه این بی‌عدالتی، ظلم و محرومیت در جنبه‌های اقتصادی باشد و خواه در جنبه‌های فرهنگی، آموزشی و هر مسئله‌ی دیگر باشد.