در متون اسلامی به نقش و اهمیت خواب در سلامت جسم و بهداشت روانی تصریح شده[1] و با توجه به پیامدهای منفی محرومیت از آن توصیه شده است که نیاز به خواب فوراً ارضاء شود.[2]
فزون‌خوابی و بهداشت روانی: با آنکه خواب یک نیاز اساسی در سلامت روانی است، افراط در آن به نتیجه‌‌ي کاملاً متضاد منتهی می‌شود. افرادی که بیش از نیاز در شب بخوابند، دچار خواب‌آلودگی زیاد روزانه، حالت سردرگمی و ستیزه‌جویی بوده و ممکن است در صبح‌خیزی مشکل داشته باشند.
فزون‌خوابی و محرومیت از خواب، از لحاظ درجه‌ي خواب آلودگی روزانه و اشکال در انجام وظایف صبحگاهی به هم شباهت دارند، ولی بر اساس ویژگی‌های فیزیولوژیک و بالینی می‌توان آنها را از هم متمایز کرد.[3] گاهی فزون‌خوابی منعکس‌کننده‌‌‌‌ي حالات مرضی است و در پاره‌ای از بیماران افسرده دیده می‌شود.[4] در این موارد یک تشخیص جداگانه تحت عنوان فزون‌خوابی اولیه داده نمی‌شود، با این حال، در صورت شدت یک اختلال درنظر گرفته می‌شود. فزون‌خوابی در متون اسلامی به عنوان عامل تباه‌کننده دین و دنیا،[5] فانی‌کننده‌ي عمر،[6] و چیزی که موجب اختلال در کنش‌وری روزانه‌ي فرد شده[7] و بیزاری خداوند را به دنبال دارد[8] و صاحب آن در روز قیامت از لطف و رحمت الهی محروم خواهد شد،[9] معرفی شده است. از این‌رو، در روایات به شدّت از فزون‌خوابی نهی و به شب‌زنده‌داری توصیه شده است.[10]
گذشته از کمیت خواب، توجه به زمان خواب نیز دارای اهمیت است. در تعالیم اسلامی در عین توجه به اهمیت خواب برای انسان‌ها، توجه ویژه‌ای به زمان خوابیدن صورت گرفته و درواقع برنامه‌ای ارائه شده که از نظر بهداشت روانی دارای اهمیت است.
بر خواب اولِ شب تأکید شده است.[11] از سوی دیگر، به نخوابیدن در اوّلِ روز توصیه شده که این خود با جلو کشیدن سیکل خواب در شب و فراهم کردن امکان مواجهه بیشتر با نور طبیعی از همان اوایل طلوع خورشید، می‌تواند تأثیرات ضد افسردگی داشته و از بروز افسردگی پیشگیری نماید. توصیه به خواب نیمروز نیز در روایات هماهنگ با تحقیقات تجربی در زمینه بهداشت روانی است.[12]
پی نوشت:
[1] «النوم راحهً من الالم؛ النوم راحه للجسد؛ ان النوم سلطان الدماغ و هو قوام الجسد و قوّته» ( محمد ری شهری، میزان الحکمه، ج10، ص258).
[2] قال الصادق علیه السلام: «سِتّه اشیاء لیس للعباد فیها صنعٌ... النوم و الیقظه» (کلینی، کافی، ج1، ص164).
[3] «انجمن روانپزشکی آمریکا، متن تجدید نظر شده‌ي راهنمای تشخیصی و آماری اختلالی‌های روانی»، ترجمه: محمدرضا نیکخو، هامایاک آوایس دانس، ص890.
[4] دادستان، روان‌شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، ج2، ص59.
[5] قال الصادق علیه السلام «کثره النوم مذهبهٌ للدین و الدنیا» (مجلسی، بحارالانوار،ج76، ص180).
[6] «بئس الغریم النوم یفنی قصیر العمر و یفوتُ کثیر الاجر» (آمدی، غررالحکم، ج3، ص257).
[7] «من کثر فی لیله نومُه فاته من العمل ما لا یستدرکه فی یومه» (همان، ج5، ص376).
[8] «ان الله عزّو جَلّ یبغض العبه النوام الفارغ» (کلینی، فروغ کافی، ج5،ص84)؛ «ان الله یبغض کثره النوم و کثره الفراغ» (همان‌جا).
[9] «ایاکم و کثره النوم، فان کثره النوم یدع صاحبه فقیراً یوم القیامه» (مجلسی، بحارالانوار، ج76، ص180).
[10] «ایّاک و کثره النوم...» (در روایات متعدد این مضمون آمده است). من وصایا الصادق علیه السلام لعبد الله ابن جندب...
«یا بن جندب! اقلَّ النوم باللیل و الکلام بالنهار...» (همان، ج78، ص280). قال رسول‌الله صلی الله علیه و آله: لما زلَّ جبرئیل بقیام
اللیل حتّی ظننتُ ان خیار امتی لن یناموا» (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج8، ص154).
[11] صدوق، الفقیه، ج1، ص481.
[12] نقش دین در بهداشت روان، ص265-267.