امام جواد علیه السلام توانست با گفتار، رفتار و معاشرت های معمولی خود با مردم و پاسخگویی به پرسش های آنان در زمینه های گوناگون، زیر ساخت های تربیتی، اخلاقی و آموزشی در جامعه اسلامی به خصوص جامعه شیعی را فراهم آورد.
الگو برداری و پیروی از رفتار و دستورات امامان معصوم علیهم السلام به عنوان رهبران دینی تشیع از جمله مواردی است که انسان را به کمال و سعادت ابدی در دنیا و آخرت خواهد رساند.
با توجه به اینکه خلفای معاصر امام جواد علیه السلام به دلیل ترس از تضعیف و فروپاشی حکومت خود، اجازه نمی دادند که آن بزرگوار به سبک مؤسسه و مراکز آموزشی رایج ایـن زمـان، تشکـیلات مـنسجم و منظم، بـرای مـسـائلی از قبیل آموزش، اخلاق و تربیت افراد ایجاد کند اما آن حضرت توانست با گفتار، رفتار و معاشرت های معمولی خود با مردم و پاسخگویی به پرسش های آنان در زمینه های گوناگون، زیر ساخت های تربیتی، اخلاقی و آموزشی را در جامعه اسلامی به خصوص جامعه شیعی فراهم آورد. در ادامه به بیان بعضی از رفتارهای برجسته اخلاقی و تربیتی آن حضرت به عنوان یک الگوی تام و کامل برای جامعه اسلامی از جمله تشیع می پردازیم.
1. عبادت و بندگی:
امام جواد علیه‌السلام همانند اجداد بزرگوارشان، الگوی کامل تقوا و پارسایی و نمونه بارز عبادت، بندگی و سجده های طولانی برای خداوند بود. او در زمان حیات عمر شریف خود در عبودیت و بندگی زبانزد عام و خاص، بلکه زبانزد دشمنان خود بوده است به طوری که دوست و دشمن را تحت تأثیر قرارداده و به اعجاب و تحسین وا می داشت. امام علیه السلام نسبت به دنیا و زخارف دنیا بی تفاوت بود. حب و علاقه امام جواد علیه السلام نسبت به خداوند متعال قابل وصف نبود به طوری که خوف، خشوع و اخلاصش در طاعت و عبادت خداوند ستودنی است.
سجایای اخلاقی آن حضرت را می توان در شاگردان او نیز جستجو کرد. در احوالات شاگردان آن امام معصوم علیه السلام آورده شده که به تبعیت از امام زمان خود، دارای سجده های طولانی بودند. یکی از این شاگردان علی بن مهزیار است که یوسف بن سخت بصری در احوالات او می گوید: «او زمانی که خورشیـد طلوع می کرد سر بر سجده می گذاشت و تا وقتی که هزار نفر از برادران ایمانی را دعا نمی کرد و آنچه برای خود خواسته بود برای آنان نمی خواست سر از سجده برنمی داشت . به طوری که پیشانی اش بر اثر سجده زیاد پینه بسته بود.» در احوالات عبدالعظیم حسنی علیه السلام به عنوان یکی دیگر از شاگردان امام جواد علیه السلام آورده شده که یکی از ويژگي‌هاي اين محدث عالي مقام، عبادت و بندگي او بود. در فضائل آن حضرت مي‌نويسند: ایشان مدتي که در ري بود روزها را روزه بودند و شب‌ها نيز تا صبح به عبادت مي‌پرداختند. احـمد بن محمد بن خالد برقی که معاصر و راوی آن حضرت است می گوید: عبدالعظیم علیه السلام در حالی که از ترس خلیفه فرار کرد، وارد شهر ری گردید و در سرداب منزل یکی از شیعیان ساکن شد. وی در آن زیرزمین که مخفیگاه او بود، روزها روزه دار بود و شب ها به نماز می پرداخت. [1]
2 . جود و بخشش:
یکی از صفات بارز امام جواد علیه السلام جود و بخشش در راه خداوند متعال است؛ در واقع می توان جود و بخشش خداوند متعال را در وجود بابرکت امام محمد تقی علیه السلام جستجو کرد.
امام علیه السلام به عنوان الگوی تام و کامل برای جامعه اسلامی مخصوصا شیعیان با رفتار عملی خود مردم را به جود و بخشش دعوت می کردند به طوری که در میان مردم به جواد بودن شهرت یافتند. با مراجعه به کتب تاریخی و روایی، می توان برخی از نمونه های جود و احسان امام علیه السلام را در کارهایی از قبیل: دلجویی و بخشش، عطای مال، برآوردن حاجت دیگران بدون درخواست، گره گشایی از گرفتاران و کمک رسانی به محرومان و درماندگان مشاهده کرد. [2]
3 . مقابله با منکر و ترویج خوبی ها:
یکی دیگر از صفات بارز امام جواد علیه السلام مبارزه با منکر بود. امام به تبعیت از اجداد بزرگوارشان در مقابل خرافات، مسائل موهوم و غیرواقعی، معصیت‌ها و جریان های انحرافی که مبانی دینی و اخلاقی جامعه را مورد تهدید قرار داده بود علنی و با جدیت برخورد می کردند و با تبیین آموزه‌های وحیانی، به مبارزه با این انحرافات می پرداختند. امام جواد علیه السلام با تاکید بر مقابله با منکرات، دیگران را به این امرمهم و ضروری جامعه دعوت می کردند. امام جواد علیه السلام فرمودند: «الاْمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکَرِ خَلْقانِ مِنْ خَلْقِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَمْن نَصَرَهُما أعَزَّهُ اللهُ، وَ مَنْ خَذَلَهُما خَذَلَهُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ؛ [3] امر به معروف و نهی از منکر دو مخلوق الهی است، هر که آن ها را یاری و اجراء کند مورد نصرت و رحمت خدا قرار می گیرد و هر که آن ها را ترک و رها گرداند مورد خذلان و عِقاب قرار می گیرد.»
اینها تنها گوشه ای از رفتارهای برجسته اخلاقی و تربیتی است که امام جواد علیه السلام به عنوان رهبر الهی، در مقام اسوه و الگو بیان کرده اند. گرچه بحث پیرامون شخصیت بزرگ مردى هم چون جوادالائمه علیه السلام به عنوان یک الگوی تام، كارى بس دشوار است، لكن در حد توان، به زوایایى از فعالیت های تربیتی و اخلاقی ایشان پرداخته شد.
پی نوشت:
[1] زندگانی حـضرت عـبدالعظیم بـن عبداللّه حسنی، ص 27.
[2] بحارالانوار، ج 50 ، ص 44، فتح الابواب، ص 243.
[3] خصال صدوق، ص ۴۲، ح ۳۲
الگو برداری و پیروی از رفتار و دستورات امامان معصوم علیهم السلام به عنوان رهبران دینی تشیع از جمله مواردی است که انسان را به کمال و سعادت ابدی در دنیا و آخرت خواهد رساند.