در زمانی که از معارف امامان قبل چیزی باقی نمانده بود، امام باقر علیه السلام انقلاب علمی و نهضت فرهنگی گسترده ای را در راستای بصیرت افزایی مردم آغاز کرد.
وظایف پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عنوان آخرین پیام آور پروردگار[1] وظايف و شئون مختلفى را در قبال جامعه ى اسلامى بر عهده داشتند كه برخى نياز به تداوم ندارند، مانند دريافت و ابلاغ وحى و برخى ديگر که عمده وظایف حضرت را شامل می شود مربوط به شئونى است كه بايد تداوم داشته باشند که می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1- تفسير و تبيين وحى الهى و تشريح اهداف و مقاصد آن
2- بيان و توضيح احكام موضوعات جديد در حوزه ى وظايف و احكام فردى و اجتماعى مسلمانان
3- پاسخ گويى به شبهات مخالفين اسلام و ردّ اعتراضات آنان به حقانيت آيين اسلام
4- محافظت و پاس دارى از كيان آموزه هاى دينى و جلوگيرى از وقوع تحريف و بدعت در آنها
5- داورى و قضاوت در اختلافات و نزاع هاى بين مسلمين و تطبيق و اجراى حدود و قوانين كلى الهى
6- حكومت دارى و رياست بر عامه ى مردم در همه ى مسائل اجتماعى و سياسى.[2]
وظایف مشترک پیامبر و امام
از آنجایی که امامت تداوم و استمرار وظايف و شئون نبوت و رسالت است و مقام امامت، مقام تحقق و عينيت بخشيدن به اهداف رسالت است امامان به عنوان جانشینان به حق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همه ى وظايف و مسئوليت هاى آن حضرت را، به غير از مقام نزول و دريافت و ابلاغ وحى، بر عهده دارند.[3]
بصیرت، لازمه ثمربخشی وظایف امام
در این میان گاهی وجود موانع مختلف، مانع از ثمربخشی کامل وظایف امام می شود که برخی از این موانع از سوی دشمنان خارجی و برخی دیگر از سوی منافقین و اشخاص به ظاهر مسلمان ایجاد می شود. با بررسی دقیق این موانع، می توان به جرات ادعا کرد ریشه اصلی چیره شدن دشمنان، سوء استفاده از عدم بصیرت مردم نسبت به امام و جامعه است.
وضعیت بصیرت مردم تا قبل از امامت امام باقر علیه السلام
بعد از واقعه سقیفه و غصب خلافت امیرالمومنین علیه السلام که ناشی از بی بصیرتی مردم در جامعه اسلامی آن روز بود، غاصبان خلافت سوار بر اریکه قدرت بر اعتقادات مسلمانان تاختند و با استفاده از متد های مختلف، بر بی بصیرتی مردم افزودند. تفکر و بینش مردم چنان در ظلمت و تیرگی فرو رفته بود که قطعه قطعه شدن امامشان را در کربلا دیدند و برخی سکوت کرده و برخی به آن رضایت دادند.
وضعیت بصیرت مردم در دوران امامت امام باقر علیه السلام
با توجه به عدم بصیرت مردم و شرایط سیاسی زمان امامت امام باقر علیه السلام که زمینه انتقال قدرت از بنی امیه به بنی عباس فراهم شده بود، فشار و کنترل از سوی دستگاه حکومت کمتر گشته و شرایط را برای ظهور و بروز افکار مختلف فراهم کرد؛ از این رو افکار انحرافی در جامعه گسترش یافت.
در این زمان نحله های فکری مختلفی قدرت گرفته و با سوء استفاده از عدم بصیرت مردم، آن ها را در منجلاب غوایت و گمراهی گرفتار کرده بودند. از جمله نحله های انحرافی آن دوران می توان به خوارج، جبریه، مفوضه، غلات، مرجئه، صوفیه، مشبهه و اهل قیاس اشاره کرد.
عملکرد بصیرت افزای امام باقر علیه السلام
در زمانی که از معارف امامان گذشته، چیزی باقی نمانده بود[4] امام باقر علیه السلام انقلاب علمی و نهضت فرهنگی گسترده ای را در راستای بصیرت افزایی مردم آغاز کرد. وسعت تحول صورت گرفته به اندازه ای بود که می توان آن حضرت را مهمترین بنیانگذار معارف اسلامی دانست.
امام علیه السلام میان عقاید اهل بیت علیهم السلام با سایر فرق اسلامی مرزبندی کرد و فعالیت علمی خود را در عرصه های مختلف به منصه ظهور رساند. در عصر ایشان، امام با تدوین فرهنگ ناب اسلام در عرصه های فقه، تفسیر، عقاید و اخلاق، نقش بسزایی در بصیرت افزایی جامعه اسلامی ایفا کرد.
امام باقر علیه السلام ضمن بیان عقاید اصیل و صحیح اسلام، به مبارزه علمی با عقاید باطل مبادرت ورزید. با تشکیل جلسات تفسیر، پاسخ به سوالات و شبهات و نگارش کتاب،[5] به معنی واقعی کلمه جهل زدایی کرده و بصیرت جامعه را ارتقاء بخشید.
یکی دیگر از مهمترین اقدامات حضرت، در راستای بصیرت افزایی جامعه، مقابله با عقاید باطلی بود که یهودیان به ظاهر مسلمان ایجاد کرده و پرده ای بر بصیرت توده مردم افکنده بودند.[6]
از دیگر اقدامات بصیرت افزای امام باقر علیه السلام می توان به مناظرات ایشان با بزرگان و اندیشمندان مختلف آن زمان اشاره کرد. از جمله این مناظرات می توان به مناظره حضرت با اسقف مسیحیان، مناظره با هشام بن عبدالملک، مناظره با حسن بصری، مناظره با نافع بن ازرق و مناظره با قتاده بن دعامه اشاره کرد.[7]
نتیجه انقلاب بصیرتی امام باقر علیه السلام
مقدمه هر انقلاب فکری و اعتقادی، بصیرت مردم در آن جامعه است. اقدامات بصیرت افزای امام باقر علیه السلام، اثرات و برکات بی شماری برای اسلام داشت که مهم ترین آن ها مقدمه سازی جامعه برای حرکت و انقلاب وسیع و دانشگاه جهانی امام صادق علیه السلام بود.
پی نوشت
[1] سوره احزاب، آیه 40.
[2] الالهیات، ج4، ص26.
[3] آموزش کلام اسلامی، ج2، ص138.
[4] الارشاد، ج2، ص157.
[5] الفهرست، ابن ندیم، ص59.
[6] بحارالانوار، ج46، ص354.
[7] کافی، ج8، ص311.
اقدامات بصیرت افزای امام باقر علیه السلام، اثرات و برکات بی شماری برای اسلام داشت که مهم ترین آن ها مقدمه سازی جامعه برای حرکت و انقلاب وسیع و دانشگاه جهانی امام صادق علیه السلام بود.