بررسی نظام سیاسی، اقتصادی اسلام در حکومت نبوی

برخی بر این باورند که بیشترین سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله در زمینه اخلاق و معنویت بوده و تنها به عنوان یک مرشد معنوی شناخته می شود. از این رو در زمینه سیاسی، اقتصادی، پزشکی ارمغان علمی از او به یادگار نمانده است. این نشان می دهد اسلام در هیچ کدام از این حوزه ها به ویژه در زمینه اقتصادی برنامه خاصی ندارد. بنابراین اقتصاد اسلامی از بن و اساس تاریخچه ای ندارد و این اقتصاد با رویکرد اسلامی به مرور زمان در ادبیات مسلمانان پیدا شد.

برای پاسخ به این شبهه لازم است در سه حوزه سیاسی، اقتصادی و طبی آن را مورد بررسی قرار می دهیم.

یک: پیامبر و حوزه سیاسی
تشکیل حکومت اسلامی از ناحیه پیامبر صلی الله علیه و آله بهترین دلیل بر حضور فعال او در حوزه سیاسی بوده است. شواهد تاریخی نشان می دهد پیامبر صلی الله علیه و آله پس از هجرت از مکه به مدینه اقدام به تشکیل حکومت اسلامی کرد و برای محکم کردن پایه های حکومتی خود اقدام به تأسیس قانون اساسی نمود و همه گروه ها و جریان های سیاسی و مذهبی را ملزم به رعایت قانون و منشور حکومتی کرد. بستن پیمان نامه با قبایل عرب و یهودیان مدینه، پیمان برادری بین انصار و مهاجرین، عدم همکاری یهود با دشمنان اسلام و... در راستای همین قانون اساسی انجام گرفت.[1]

با این که مسلمانان پیروزی های بزرگی تا قبل از جنگ خندق به دست آوردند اما، جنگ خندق سرنوشت اسلام را به کلی عوض نمود و او را به عنوان یک قدرت سیاسی نو ظهور وارد مرحله جدیدی کرد.[2] در سال ششم هجری صلح نامه ای بین مشرکان مکه با پیامبر (ص) به نام «حدیبیه» امضاء شد و طرفین متعهد شدند تا به مدت ده سال از جنگ فاصله و روابط سیاسی و اقتصادی مکه و مدینه را از سر بگیرند.[3] پیامبر (ص) نیز از این فرصت استفاده نمود و 185 نامه[4] برای حاکمان و پادشاهان منطقه ای و فرامنطقه ای به ویژه برای دولت مقتدر ساسانی و روم فرستاد و آنها را به اسلام دعوت نمود.[5] پس از آن نیز تا قبل از رحلت اقدامات اساسی را برای بقا و ثبات حکومت نوپای اسلامی انجام داد که معرفی جانشینی برای استمرار حکومت از نمونه های بارز آن بوده است.[6] حال چگونه ممکن است پیامبری را که خود تشکیل دهنده حکومت و ارائه دهنده جامع ترین قانون اساسی با رویکرد سیاسی، اجتماعی بوده، محکوم به عدم برنامه سیاسی و اجتماعی کنیم؟!

دو: پیامبر و حوزه اقتصادی
قلمرو عدالت در آموزش های پیامبر (ص) معنایی گسترده داشت که عدالت اقتصادی از مهم ترین مصادیق آن به شمار می آمد. پیامبر (ص) از سال های آغازین هجرت، به اقتضای زمینه های اجتماعی، قوانین مختلف را بیان می کرد و در جهت سامان دهی وضعیت جامعه و حکومت گام بر می داشت. این واقعیت، در کنار تفاوت های مالی چشمگیر مسلمانان، ضرورت برنامه ریزی اقتصادی را آشکار می ساخت. در چنین موقعیتی، حکم پرداخت مالیات تخلف ناپذیر، که سرپیچی از آن تعقیب حکومتی در پی داشت، اعلام و به اجرا گذاشته شد.[7] البته پیامبر (ص) این قانون اجتماعی را با سیاست تزکیه نفس پیوند داد. قرآن کریم، با عنایت به کارکرد غایی قوانین اجتماعی اسلام در سیر انسان به سوی کمال، پرداخت زکات را وظیفه ای عبادی معرفی می کند و ضمن بیان موارد مصرف زکات و صدقات، رویکرد عدالت گرایانه سیاست های مالی مدینه را نشان می دهد.[8] تحدید قلمرو مالکیت و تعیین ثروت های عمومی،[9] قانون خمس و کیفیت تقسیم غنایم جنگی[10] و تحریم تدریجی ربا[11] بخشی دیگر از سیاست های اقتصادی پیامبر اکرم (ص) به شمار می آید.[12]

سه: پیامبر و حوزه پزشکی
منابع روایی نشان می دهد که پیامبر صلی الله علیه و آله در حوزه طبی اقدامات اساسی انجام داد. مسأله بهداشت از جمله مسائلی بوده که نزد پیامبر (ص) از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است.[13] روایات زیادی از آن حضرت در منابع روایی آمده که می توان به کتاب «طب النبی» صلی الله علیه و آله اشاره کرد که 150 حدیث از احادیث طبی پیامبر را جمع آوری نموده است. همچنین می توان از کتاب «طب الائمه» علیهم السلام نام برد که تعداد زیادی از این روایات را با نظم و ترتیب بیان کرده است. این دو کتاب مستقل که به روایات طبی پیامبر و اهل بیت علیهم السلام می پردازد حاکی از اهمیت دادن اسلام به مقوله طب و درمان جسم و روح بوده است.

از جمع بندی مطالب استفاده می شود که اسلام به عنوان کامل ترین و جامع ترین دین، برای همه ابعاد زندگی انسانی برنامه دارد. در حوزه سیاسی، اقتصادی و طبی بهترین برنامه ها از ناحیه پیامبر و اهل بیت علیهم السلام ارائه شده که تا به امروز قابل استفاده و بهره برداری های علمی بوده است.

 پی نوشت
1. السیرة النبویة، ج 2، ص 143 – 146.
2. همان، ج 3، ص 165؛ تاریخ طبری، ج 2، ص 233.
3. السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص 776 – 784؛ المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص 611 – 612.
4. نصیری، تاریخ تحلیلی صدر اسلام، ص 125.
5. الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 95 – 97؛ مکاتیب الرسول، ص 90 – 96؛ 121 – 132.
6. الغدیر، ج 1، ص 50 به بعد.
7. مجمع البیان، ج 2، ص 474؛ مکاتیب الرسول، ج 2، ص 120.
8. توبه (9): 60.
9. الطبقات الکبری، ‌ج۲، ص 7؛ العقد الفرید، ج۵،  ص 244.
10. المغازی، ج 1، ص 410؛ ج 2، ص 521 – 680.
11. روم (30): 39؛ نساء (4): 161 – 162؛ آل عمران (3): 130 – 131؛ بقره (2): 278.
12. برای پی بردن به برنامه هایی که اسلام در حوزه اقتصادی ارائه داده می توان به مقاله «نگاهی به سیره اقتصادی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله» اثر عبد الحسین برهانیان رجوع کرد. مجله حصون، 1385، ش 9.  
13. برای آگاهی از این روایات می تواند به کتاب سنن النبی صلی الله علیه و آله از علامه طباطبایی و مقاله  بهداشت جسم و جان در نگاه پیامبر اعظم اثر محمد رضا رضوانی پور، مجله نشریه پاسدار اسلام، 1386، ش 306 رجوع کرد.