نقش خدا در گمراهی انسان

مسأله ضلالت و گمراهی از ناحیه خداوند از جمله مسائلی است که از گذشته تا حال مورد بحث و بررسی دانشمندان اسلامی و ابزاری برای دشمنان اسلام بوده است. این مسأله برگرفته از آیاتی است که از ضلالت برخی افراد سخن به میان آورده و نشان می‌دهد ضلالت الهی مانع ایمان آوردن افراد می‌شود. حال چگونه ممکن است خداوند که خود انسان ها را مختار و در حد توانشان تکلیف نموده، از گروهی انسان ها هدایت و اختیار را سلب کرده و اسباب خلود آنها را در جهنّم فراهم کند؟

از آن‌جایی که مسأله دارای ابعاد مختلفی است از این رو لازم است تا آن را تحت چند امر مورد بحث و بررسی قرار داد تا از این درگاه به پاسخ صحیح برسیم.

یک:  مفهوم شناسی ضلالت در قرآن
مفهوم ضلالت، یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم قرآنی است و حول محور خدا و شیطان در جریان است. 32 آیه در قرآن وجود دارد که اضلال را به خداوند اسناد داده است.[1] ضلالت در لغت و اصطلاح به معنای منحرف شدن از هدف و مسیر حق و عدول از راه راست به کار رفته است.[2] طبق این معنا باید خداوند با مشیت خود گروهی را که مستحق هدایت هستند از مسیر حق و راه درست منحرف کند در حالی که چنین نیست. آیات قرآن که ضلالت در آن‌ها به خدا نسبت داده شده است به وسیله آیات دیگر تفسیر می شود و نشان می دهد که انسان ها با اختیار خود بستر انحراف را فراهم کرده و زمینه گمراهی الهی را برای خود فراهم می‌کنند. بنابراین مراد از گمراهی بعضی و هدایت بعضی در این آیات، اضلال و هدایت ابتدایی نیست، بلکه مجازاتی است؛ زیرا همۀ آنان چه گمراهشان و چه در راهشان همه هدایت ابتدایی دارند. از این رو آن‌کسی که خدا می‌خواهد گمراهش کند، کسی است که خودش راه ضلالت، یعنی معصیت را پیموده و پشیمان هم نمی‌شود. آن‌کسی که خدا هدایتش کرده کسی است که هدایت فطری خود را از دست نداده، و بر آن اساس زندگی می‌کند؛ یا همواره در طاعت است و یا اگر گناهی از وی سر زد توبه می‌کند و از راه گناه به صراط مستقیم و سنت الاهی‌اش که تبدیل پذیر نیست بر می‌گردد.[3]

دو: عوامل زمینه ساز ضلالت الهی
همان طور که بیان شد، ایمان مانع از اضلال خداوند است. از این رو عوامل گمراهی را افراد خود فراهم می‌کنند، چنان که در آیات مختلفی از قرآن بر آن ها تصریح شده است. انجام برخی گناهان به طور قطع اسباب گمراهی اولیه فرد را فراهم نموده و به دنبال آن گمراهی خداوند را در پی خواهد داشت. از نگاه قرآن کفر،[4] ظلم،[5] فسق،[6] نفاق،[7] اسراف[8] و... از جمله عوامل زمینه ساز گمراهی انسان ها شمرده شده است. بنابراین اگر در آیاتی خداوند سخن از گمراه کردن افراد آورده، در آیات دیگر نیز علت این گمراهی را بیان کرده است. از این رو گمراهی خدا شامل کسانی می‌شود که با اختیار خود به سمت کفر، فسق، ظلم، نفاق و اسراف رفته و از کرده خود پشیمان نمی‌شود. از این رو تمام آیاتی که از گمراهی سخن به میان آورده نشان می دهد افراد با اختیار خود از مسیر حق جدا شده و آن را کتمان می‌کنند.
آنها با کفران نعمت، ظلم در تضییع حقوق مردم، اسراف نعمت‌های الهی، فسق و خروج از اعتقاد، عمل، مقررات دینی و عقلی، خروج از فرامین الهی و احکام  و مقررات اخلاقی[9] به دنبال آن هستند تا حق را انکار و کتمان کرده و مسیر الهی را برای ورود دیگران نیز مسدود کنند.

سه: عدم تنافی بین اختیار و ضلالت الهی
اختیار انسان منافاتی با اضلال الهی ندارد؛ زیرا گمراهی الهی زمانی صورت می‌گیرد که فرد با اختیار خود مسیر انحراف را طی کند و در این مسیر ثابت بماند. از این رو مستند بودن هدایت و ضلالت به خداوند سبحان، اختیار بشر را باطل نمی‌کند تا با آیات اختیار منافات داشته باشد؛ چرا که خدا ابتداءً گمراه و هدایت نمی‌کند، بلکه کسی را که خودش گمراهی را خواسته در گمراهی پیش می‌برد. از این رو هر چه انسان اختیار کند خداوند او را کمک می‌کند و در آنچه انتخاب کرده‌ پیش‌ می‌برد.[10]

از جمع‌بندی مطالب نتیجه می‌شود ضلالت الهی زمانی محقق می‌شود که انسان با اختیار خود بستر ضلالت ابتدایی را با گناهانی چون کفر، ظلم، فسق، اسراف و ... برای خود فراهم و در آن ثابت بماند. بنابراین خداوند بدون علّت نه کسى را هدایت مى کند و نه هدایت خود را از کسى دریغ مى دارد.

پی‌نوشت
1. زمر (39): 36 – 37؛ اعراف (7): 186؛ پژوهشنامه تفسير و زبان قرآن، سال پنجم/ شماره دوم /بهار و تابستان 1396.
2. مفردات راغب، ص 509؛ التحقیق فی قرآن الکریم، ج 7، ص 40.
3. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 12، ص 336.
4. نحل (16): 93.
5.غافر (40): 74.
6. بقره (2): 26.
7. نساء (4): 88.
8. غافر (40): 28 – 34.
9. التحقیق فی القرآن الکریم، ج 9، ص 96.
10. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 12، ص 336.