جایگاه و علت دعا کردن

انسانی که برای موضوعی دعا می‌کند تمام تصمیم و اراده خود را در جهت تحقق آن به کار می‌اندازد. اما تحقق امور، فقط مربوط به اراده و تصمیم ما نمی‌شود و مسائل فراوان دیگری در این باره باید دست به دست هم بدهند. لذا از خداوند که مسبّب الاسباب است، می‌خواهیم که دیگر امور را که در اختیار ما نیست، در راه تحقق این خواسته برای ما فراهم کند. در روایات بین عمل و اراده انسان با دعا کردن به خوبی جمع شده است. از طرفی به ما دستور داده شده است که برای تحقق خواسته هایمان دعا کنیم و از طرفی باید برای تحقق آن تلاش کنیم.[1] امام صادق (ع) می‌‏فرمایند: خداوند کارى را بدون استفاده از اسباب انجام نمی‌دهد.[2] برخی دیگر از روایات کسانی را معرفی کرده است که دعایشان مستجاب نمی‌شود، از جمله افرادی که به تلاش و عزم خود توجه نمی‌کنند و همه چیز را از خداوند می‌خواهند. شخصی که در راه کسب و کار تلاشی نمی‌کند و از خداوند رزق و روزی می‌خواهد، دعایش مستجاب نمی‌شود.[3]

رابطه دعا با فعالیت دعا کننده
دعا نباید جانشین فعالیت های طبیعی انسان مومن شود؛ زیرا دعا برای تحصیل توانایی است و زمانی که توانایی انجام امری در اختیار آدمی باشد، طلب کردن آن، چیزی جز تحصیل حاصل نخواهد بود.[4] پس، در موردی مصداق دارد که فرد ابتدا از تحصیل مقصود عاجز و ناتوان باشد و نتواند آن را به دست آورد و الا چنانکه قبلاً متذکر شدیم اگر راهی غیر از دعا برای تحصیل خواسته ها در اختیار انسان نهاده شده به ناچار باید از آن طریق اقدام کرد.

رابطه دعا با علم الهی
امّا به راستی چرا دعا از چنین جایگاهی برخوردار است و ما ناگزیریم برای رفع نیازهایمان دست به دعا برداریم، در حالی که خداوند بر حوائج ما عالم و آگاه است و ضرورتی ندارد که ما حوائج خویش را برای او بیان کرده و دست به دعا برداریم؟!

اولین نکته ای که در پاسخ به این سؤال باید مد نظر قرار گیرد این است که برطرف شدن همه نیازهای ما متوقّف بر دعا نمی‌باشد، بلکه بسیاری از نیازهای ما بدون اینکه درخواستی کرده باشیم با فضل و رحمت الهی در اختیار ما گذاشته شده است. خداوند انسان را خلق کرده و نعمت های فراوان مادی و معنوی برای رشد و رسیدن او به کمال در اختیار او قرار داده، بدون اینکه درخواستی کرده باشد. نعمت عقل و ارسال پیامبران و امامان و نزول کتب آسمانی برای رشد معنوی، و نعمت اکسیژن و مواد غذایی و هزاران نعمت مادی دیگر از جمله این مواردند.

نکته دیگر این که علم خدا منافاتی با تلاش انسان ـ از جمله دعا ـ ندارد؛ زیرا در علم خدا حوادث عالم بر اساس تحقّق علل و عوامل محقّق می‌شود و دعا هم يكي از عوامل موثّر است. خداوند قطعا از نیّات و خواسته های ما آگاه است امّا از آنجا که خداوند عالم را طبق نظام اسباب و مسبّبات تدبیر می‌کند، ما باید برای تحقّق خواسته های خود از هر تلاشی دریغ نکنیم و یکی از امور موثّر برای اجابت حوائج، دعا است. چه بسا تحقّق امری منوط به دعا باشد و اگر دعا کنیم تقدیر به گونه ی دیگری رقم بخورد. استاد مطهري مي گويد: «از نظر جهان بيني الهي، جهان هم شنوا است و هم بينا، ندا و فرياد جانداران را مي شنود و به آن‌ها پاسخ مي دهد. به همين جهت دعا يكي از علل اين جهان است كه در سرنوشت انسان مؤثر است. جلو جريان هايي را مي گيرد و يا جريان هايي را به وجود مي آورد. به عبارت ديگر، دعا يكي از مظاهر قضا و قدر است كه در سرنوشت حادثه اي مي تواند مؤثر باشد يا جلوی قضا و قدري را بگيرد»[5]

پی نوشت
[1] کافى، ج 1، ص 183. 
[2] کافى، ج 1، ص 183. 
[3] کافی ، ج5، ص 77.
[4] شهید مطهری، بیست گفتار، ص232.
[5] مجموعه اثار شهید مطهری ج 1 ص406.