دعا و در خواست از خداوند تبارک و تعالی یکی از برنامه‌های مهم اولیاء خدا یعنی انبیاء و ائمه‌‌ی طاهرین(علیهم السلام) بوده است. تا زمانی که دعا در کار نباشد، هیچ تحول ورویداد مهمی در عالم از طرف نخبگان دین اتفاق نخواهد افتاد.
یکی از سفارشات خداوند متعال به بندگانش، امر به دعا و درخواست است. در قرآن کریم خداوند متعال فرموده است: «قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ؛[1] بگو که اگر دعای شما (و ناله و زاری و توبه شما) نبود، خدا به شما چه توجه و اعتنایی داشت؟ اگر دنبال گشایش درهای فضل و رحمت من به روی خود هستید، تنها راه آن رو آوردن به درگاه بی‌نیاز است. «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ؛[2] ای مردم شما (همگی) نیازمند به خدائید؛ تنها خداوند است که بی‌نیاز و شایسته هر گونه حمد و ستایش است! خدوند متعال بندگانش را به این گدایی کردن امر کرده و دیدن این صحنه را بسیار دوست دارد. و دوری از مناجات و دعا را مجازات سخت برایش قرار داده است. «إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛[3] قطعاً کسانی که از عبادت من تکبّر می‌ورزند به زودی با ذلّت وارد دوزخ می‌شوند!» کسانی که اهل درخواست و دعا و گدایی کردن نیستند با سرعت به جهنم می‌روند و جهنم رفتنشان طول نخواهد کشید. دعا کردن نوعی عبادت است، و این عبادت نیز بدون پاداش نخواهد بود؛ چون خداوند متعال اجر و پاداش نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد: «إِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ؛[4] و پاداشی که برای دعای مؤمن در نظر گرفته، استجابت دعای او است. «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ؛[5] مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم!» در این نوشتار کوتاه تلاش داریم به برخی از شرایط استجابت دعا اشاره کنیم.
شرایط استجابت دعا
1- نهایت خشوع و خاکساری
خداوند متعال به حضرت موسی می‌فرماید: هرگاه برای دعا کردن خواستید به در خانه من بیایید این شرایط را رعایت کنید: «یا ابْنَ عِمْرَانَ، هَبْ لِی مِنْ قَلْبِک الْخُشُوعَ، وَ مِنْ بَدَنِک الْخُضُوعَ، وَ مِنْ عَینَیک الدُّمُوعَ، وَ ادْعُنِی فِی ظُلَمِ اللَّیلِ، فَإِنَّک تَجِدُنِی قَرِیباً مُجِیباً؛[6] ای فرزند عمران، قلبت را برای من خاشع کن و با اعضای بدنت به من خضوع نما و از چشمانت اشک بریز و مرا در تاریکیهای شب بخوان. زیرا در آن صورت تو مرا به خود نزدیک می یابی که دعاهایت را اجابت می کنم.» در قرآن کریم نیز به این شرایط مهم اشاره کرده است: «الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ؛[7] آنان که در نماز خود خاضع و خاشعند. معنای خشوع دل این است که انسان با دلی پاک و با اخلاص و به دور از ریا و تکبر به عبادت مشغول و به در خانه خدا حضور پیدا کند. اگر انسان با خشوع و دل شکسته آمد، باید مطمئن بود که سیم اتصال به خدا وصل شده است. خداوند متعال دل شکسته و چشم اشکبار را دوست دارد و از آن این چنین تعریف می‌کند: «تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ؛[8] چشمهای آنها را می‌بینی که (از شوق،) اشک می‌ریزد، بخاطر حقیقتی که دریافته‌اند؛ پس شرط اول دعا این است که با دل شکسته به در خانه او بروم. خداوند متعال خود نیز بر این امر توصیه نموده است: «ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً؛[9] خدای خود را به تضرع و زاری و نهانی (به صدای آهسته که به اخلاص نزدیک است) بخوانید.»
2- قرار گرفتن در حالت اضطرار
شرط دیگر دعا این است که بنده به حالت اضطرار قرار بگیرد. یعنی امیدش به دیگران را به کلی قطع کند و کلید حل مشکلات و گره گشای اصلی را خداوند تبارک وتعالی قرار بدهد: «أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ؛[10] یا آن کس که دعای بیچاره مضطر را به اجابت می‌رساند و رنج و غم آنان را بر طرف می‌سازد.»
3-حسن‌ظن داشتن به پروردگار
شرط دیگری که در استجابت دعا از اهمیت بسیار برخوردار است این است که انسان به خداوند تبارک و تعالی حسن ظن داشته باشد. یعنی یقین داشته باشد که او دعایش را می‌شنوند و دعای او را بدون پاسخ نمی‌گذارد و چنان به خدا امیدوار باشد که فکر کند بعد از دعا حاجت خود را فوراً خواهد گرفت و از افکاری که سوءظن به خدا را به همراه دارد، مانند اینکه بگوید خدا به من توجه نمی‌کند؛ یا اینکه خدا من را دوست ندارد؛ همه این موارد را باید از ذهن خود پاک کرد.
4- قرار گرفتن در زمان و مکان‌های با شرافت
یکی دیگر از شروط که بسیار در استجابت دعا مهم است، زمان و مکان‌های بسیار مقدس است. هر کجا زمان و مکان از شرافت بالایی برخوردار باشد؛ قلب‌ها هم غرق در نور خداست و استغاثه بی‌جواب نخواهد بود. مانند اینکه دعا در زیر قبه‌ی اباعبدالله‌الحسین که بخاطر احترام ویژه‌ای که خداوند متعال به حضرت و نیز به زائرین قبرش دارد دعا و استجابت آن از اهمیت بالایی برخوردار است. روز عرفه و شب‌قدر نیز از زمان‌هایی است که بخاطر شرافت این زمان‌ها دعا به استجابت خیلی نزدیک است.
5- همراه داشتن واسطه‌ی آبرومند
نکته‌ی پایانی که این هم از اهمیت بالایی در استجابت دعا برخوردار است، این است که حالا که بخاطر گناهانمان بی‌آبرویی صورت گرفته است، بیاییم با خود یک انسان آبرومندی را به عنوان واسطه به در خانه خدا ببریم. از او بخواهیم که برای ما واسطه‌گری کند. همانگونه که حضرت آدم برای اینکه دعایش مستجاب شود دست به دامن اسماء خمسه طیبه می‌شود و توبه‌اش پذیرفته می‌شود. «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ؛[11] پس آدم از خدای خود کلماتی آموخت و خداوند توبه او را پذیرفت.» ما نیز می‌توانیم هر عزیزی را که درب خانه خدا آبرو دارد و به تعبیری «وجیهاًعندالله» است؛ به عنوان واسطه به پیشگاه خداوند تبارک وتعالی عرضه کنیم تا خداوند به برکت آبروی او به ما هم نگاه و عنایت ویژه‌ای داشته باشد.
پی‌نوشت:
[1].سوره فرقان: آیه 77.
[2].سوره فاطر: آیه 15.
[3]. سوره غافر: آیه 60.
[4]. سوره هود: آیه 115.
[5].سوره غافر: آیه 60.
[6].وسائل الشيعه:ج7، ص78.
[7].مؤمنون: آیه 2.
[8]. سوره مائده: آیه 83.
[9].سوره اعراف: آیه 55.
[10].سوره نمل: آیه 62.
[11]. سوره بقره: آیه 37.
یکی از صحنه‌های زیبا که خداوند متعال بسیار آن را دوست دارد، رازونیاز و دعا کردن بندگان به درگاه خداوند بی‌نیاز است. لطف و توجه خداوند به بندگانش زمانی سرازیر می‌شود، که انسان با رعایت ادب و کمال خاکساری و فروتنی به درب خانه محبوب برود و در جوار او عجز و فقر خود را اظهار کند. در این صورت یقین داشته باشد که خداوند دعای او را بی‌پاسخ نخواهد گذاشت.