در نگاه خلفا، حضرت علی علیهالسلام شخصیتی بی بدیل معرفی شده است.
بخشی از معرفت شناسی نسبت به جایگاه حضرت علی علیهالسلام را می‌توان از سخنان خلفای سه گانه استخراج نمود. نگاه ابوبکر، عمر و عثمان به شخصیت آن حضرت حاکی از جایگاه والای ایشان در نزد خلفا است. در ادامه به بخشی از این سخنان پرداخته می‌شود.
یک: شخصیت شناسی حضرت علی (ع) در نگاه ابوبکر
منابع حدیثی نشان می‌دهد ابوبکر در مناسبت‌های مختلفی از جایگاه علمی و معنوی حضرت علی علیهالسلام سخن به میان آورده و شخصیت وی را بی بدیل معرفی نموده است. چنان‌که ابوالاسود دوئلی می‌گوید: «ابوبکر مردم را به رفتن به سوی علی علیهالسلام دعوت می‌کرد و می گفت: از پیامبر (صلّی الله علیه و آله) شنیدم که می‌فرمود: علی بعد از من بهترین کسی است که خورشید بر او تابیده و غروب نموده است.[1] در روایتی دیگر آمده که ابوبکر با آن حضرت برای زیارت قبر پیامبر رهسپار شدند. در هنگام ورود به محل قبر پیامبر (صلّی الله علیه و آله) آن حضرت از ابوبکر خواست او ابتدا وارد شود، ابوبکر این کار را برای خود جایز ندانست و گفت: من بر کسی که پیامبر در شأن او فرمود: «مقام علی و منزلت او نسبت به من، همانند منزلت من نسبت به خدا باشد» و در تعبیری دیگر «فردای قیامت علی علیهالسلام در حالی بیاید که فرزندان و همسرش سوار بر شتران بهشتی باشند و اهل قیامت با دیدن این صحنه از پیامبری او سؤال می‌کنند که خطاب می‌رسد او حبیب خدا علی بن ابی طالب است» پیشی نمی‌گیرم.[2]
ابوبکر در برخوردی دیگر با آن حضرت، از وی به عنوان مجوز دهنده پل صراط یاد نمود و گفت: از پیامبر (صلّی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود: «احدی از پل صراط عبور نخواهد کرد، مگر کسی که علی علیهالسلام برای او جواز عبور نویسد.»[3] ابوبکر با استناد به سخنان پیامبر (صلّی الله علیه و آله) نگاه به صورت آن حضرت را عبادت و بر تساوی عدالت او با پیامبر(صلّی الله علیه و آله) و نیز پیش قدمی وی در بیعت با پیامبر(صلّی الله علیه و آله) تصریح می‌کرد. همچنین دوستی با او و اهل بیتش را نشانه حلال زادگی یا حرام زادگی شمرده است.[4] در برخی گزارش‌ها نیز، وی را در علم، فهم و حکمت شبیه آدم، نوح و ابراهیم دانست و نظر به چهره او را همانند نظر به چهره رسول خدا می‌دانست.[5]
دو: شخصیت شناسی حضرت علی (ع) در نگاه عمر
در نگاه عمر، حضرت علی علیهالسلام از جهات مختلفی ممتاز و بی بدیل بوده است. او مردم را از بدگویی به آن حضرت منع می‌کرد و می‌گفت: «من خود برخورد به خصلت‌ها و ویژگی هایی از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در حق او نمودم که اگر یکی از آنها در آل خطّاب پیدا می شد به نظر من از آنچه آفتاب بر آن تابیده است بهتر بود.»[6] در نقلی دیگر از جابر بن عبدالله انصاری آمده که عمر می‌گفت: من به علی جفا و او را اذیت می‌کردم، پیامبر (صلّی الله علیه و آله) به من گفت: کسی که علی را بیازارد مرا اذیت کرده است.[7] عمر در جاهای مختلف به نقل از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) به معرفی آن حضرت پرداخته و در عبارات مختلفی از آن حضرت سخن به میان آورده است: فضائل علی را غیر قابل شمارش، علی را خاتم اولیاء، به منزله کعبه، نخستین ایمان آورنده، نگاه به صورت او را عبادت، دوستی اش را مایه رهایی از آتش جهنمّ، خلقت فرشتگان را از نور صورت علی و جایگاه او را در قیامت تحت عرش الهی می‌دانست.[8]
در نگاه عمر، آن حضرت مشکل گشای موضوعات پیچیده علمی بوده است، چنان‌که در حدیثی مشهور به این موضوع اشاره کرده و می‌گوید: «اگر علی نبود عمر هلاک می شد.» علامه مناوی در فیض القدیر ضمن کلمه «لولا عَلِیُ لَهَلَکَ عُمَر» از عمر می‌نویسد: ابوبکر هم در برخورد با مشکلات علمی و قضایی و حل آن به وسیله آن حضرت همین جمله را می‌گفت.[9] در گفتاری دیگر ایشان را بهترین راهنمای مردم در دعوت به قرآن و سنت و راه راست و نیز وی را شایسته تر از خود و ابوبکر در تصدی امر خلافت می‌دانست.[10] سخنان فراوان دیگری نیز از عمر در جایگاه آن حضرت وارد شده که از تعابیری چون: افضلیت در قضاوت، افضلیت زیارت علی علیهالسلام، برتری آن حضرت از صحابه در امر فتوی، صاحب اختیار عمر، آگاه‌ترین فرد نسبت به پیامبر (صلّی الله علیه و آله) و قرآن، کینه علی مساوی با آزردن پیامبر (صلّی الله علیه و آله)، علی مولای عمر و مولای هر مسلمانی، استفاده نموده است.[11]
سه: شخصیت شناسی حضرت علی (ع) در نگاه عثمان
عثمان به عنوان خلیفه سوم برای معرفی شخصیت آن حضرت از تعابیر مختلفی استفاده نموده است. او یکی از ناقلان حدیت غدیر بوده و نشان می‌دهد در حادثه غدیر حضور داشته است. از نگاه عثمان حضرت علی علیهالسلام شخصیتی عالم و آگاه به امور قضایی مشکل بوده و خود وی در مسائل مختلف پیش آمده، به آن حضرت رجوع می کرد. او، نبودِ علی را مساوی با هلاکت خود دانسته و می‌گوید: «اگر علی نبود عثمان هلاک می‌شد.»[12]
پی‌نوشت
1. عسقلانی، لسان المیزان، ج 6، ص 78.
2. روض الفائق، ص 389؛ الصواعق المحرقة، ج 2، ص 517.
3. ذخائر العقبی، ص 71.
4. ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج 1، ص 104؛ ج 2، ص 391 – 393؛ 438 – 439، ش 953 – 959.
5. خطیب خوارزمی، المناقب، ص 44 - 45؛ ارجح المطالب، ص 15 - 467.
6. کنز العمال، ج 13، ص 117.
7. التدوین فی اخبار قزوین، ج 4، ص 37.
8. امام امیرالمؤمنین از دیدگاه خلفا، ص 72 -111.
9. ج 4، ص 357.
10. بن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 6، ص 326 - 327؛ محاضرات راغب، ج 7، ص 213.
11. امام امیرالمؤمنین از دیدگاه خلفا، ص 140 تا 170.
12. همان، ص 173 تا 182.
شناخت و معرفت به جایگاه حضرت علی علیهالسلام از راه های مختلفی قابل دسترسی است. یکی از آنها، سخنان خلفای سه گانه ای است که با استناد به سخنان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) به معرفی شخصیت آن حضرت پرداخته‌اند. آنها حضرت را شخصیتی بی بدیل در علم، حکمت، شجاعت، عدالت، آگاه به امور حکومتی و ... دانسته و نبود او را مساوی با هلاکت خود در برخی از امور حکومتی می‌دانستند.