امر به معروف و نهی از منکر هرگز دخالت در زندگی خصوصی انسان‌ها نیست؛ زیرا در مواردی است که بازتاب اجتماعی داشته باشد.
خداوند متعال برای امنیت جامعه، به خصوص امنیت روانی آن دستوراتی از جمله امر به معروف و نهی از منکر را صادر کرده است.[1] روایات نیز کسی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کند، خلیفه و جانشین خدا و پیامبر(صلی الله علیه و آله) در زمین دانسته است: «مَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ فَهُوَ خَلِيفَةُ اللَّهِ فِي الْأَرْضِ وَ خَلِيفَةُ رَسُولِه؛[2] كسى كه امر به معروف و نهى از منكر كند، جانشين خدا و پيامبر در روى زمين است.» این نشان دهنده بزرگی امر به معروف و نهی از منکر است.
آثار امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر علاوه بر آثار فردی فراوان، دارای آثار اجتماعی زیادی نیز هست، از جمله:
1. سلامت و امنیت روحی و روانی جامعه.[3]
2. دور شدن از بلاهای اجتماعی.[4]
3. اجرای عدالت اجتماعی.[5]
4. نظارت بر عملکرد مسئولین و جلوگیری از انحراف آن‌ها.[6]
5. حلال شدن درآمدها.[7]
امر به معروف و نهی از منکر و دخالت در امور شخصی
قرآن کریم از تجسس در امور زندگی دیگران نهی کرده است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا؛[8] اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمان‌ها گناه است؛ و هرگز (در كار ديگران) تجسّس نكنيد.» با توجه به این آیه و نهی شدید دخالت در امور شخصی انسان‌ها، در باره آیات امر به معروف و نهی از منکر، چنین باید گفت:
کارهایی که انسان انجام می‌دهد گاهی دارای بازتاب فردی است. در این صورت شامل نهی از تجسس شده و تجسس دخالت در امور فردی و شخصی دیگران است. در نتیجه نباید در امور شخصی و فردی افراد جستجو کرد. پس جایگاه آیات و روایاتی که از تجسس در امور دیگران نهی کرده است در اینگونه امور است.
ولی برخی کارهایی که انسان انجام می‌دهد، بازتاب اجتماعی دارد و امنیت جامعه را بر هم می‌زند؛ مانند رعایت نکردن حجاب، روزه‌خواری در بین مردم، بلند کردن صدای موسیقی و... در این صورت وظیفه هر انسان آزاده‌ای است که در اینگونه موارد وارد شده و امر به معروف و نهی از منکر کند. پس در این صورت امر به معروف و نهی از منکر نه تنها دخالت در امور شخصی انسان‌ها نیست، بلکه هر کسی که شرائط امر به معروف و نهی از منکر را دارد باید اقدام کند.
شرائط امر به معروف و نهی از منکر
برای این واجب الهی شرائطی بیان شده است که به آن‌ها اشاره می‌شود:
1.علم و آگاهی و تشخیص معروف و منکر: کسی که قصد امر به معروف و نهی از منکر دارد باید نسبت به معروف (خوبی‌ها) و منکر (بدی‌ها) شناخت کافی داشته باشد.
2. احتمال تاثیر: به طور معمول غالب امر به معروف‌ها و نهی از منکرها دارای اثر است؛ ولی بستگی به چگونگی برخورد، نوع گفتار و رفتار نهی کننده دارد؛ پس در صورت عدم تاثیر واجب نیست.
3. استمرار و اصرار مخاطب بر ترک معروف یا ارتکاب منکر: از شرائط وجوب نهی از منکر این است که مخاطب قصد استمرار و تکرار منکر را داشته باشد؛ پس اگر فقط یک بار انجام داده و قصد تکرار ندارد، واجب نیست.
4. مفسده و ضرر و زیانی را در پی نداشته باشد؛ یعنی اگر ضرری متوجه نهی‌کننده یا شخصی دیگری شود، نهی از منکر واجب نیست.
مقام معظم رهبری در این باره می فرماید:
«اگر امر و نهی موجب شود به شخص امر و نهی‌کننده و یا به مسلمان دیگر مفسده‌ای از قبیل ضرر جانی و یا آبرویی و یا مالی برسد، در این‌جا امر و نهی واجب نیست. البته مکلف موظف است ملاحظه اهمیت را بکند؛ یعنی باید در تمام معروف و منکرها بین مفسده‌ی امر و نهی و مفسده‌ی ترک امر و نهی مقایسه کند و سپس به آنچه مهمتر است عمل نماید... کسی که می‌ترسد در صورت اقدام به امر به معروف و نهی از منکر در مورد کسی که دارای نفوذ و موقعیت اجتماعی خاصی است، از ناحیه او ضرر قابل توجهی ببیند، واجب نیست او را امر و نهی کند به شرطی که منشأ ترسش، عقلایی باشد. ولی سزاوار نیست کسی به صرف ملاحظه مقام کسی که واجب را ترک کرده و یا مرتکب فعل حرام شده و یا به صرف احتمال وارد شدن ضرر کمی از طرف او، تذکر و موعظه به برادر مؤمن خود را ترک کند به هر حال رعایت اهم و مهم لازم است.»[9]
پی نوشت
[1]. سوره آل عمران، آیه104.
[2]. مستدرک الوسائل، ج12، ص179.
[3]. مستدرک وسائل، ج12، ض207.
[4]. سوره اعراف، آیه165.
[5]. وسائل الشیعه، ج11، ص403.
[6]. وسائل الشیعة، ج ۱۶، ص ۱۱۹.
[7].کافی، ج5، ص56.
[8]. سوره حجرات، آیه12.
[9].https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=27746
خداوند متعال برای امنیت جامعه، به خصوص امنیت روانی آن امر به معروف و نهی از منکر را واجب کرده است. این واجب الهی دارای آثار فراوانی از جمله آثار فردی و اجتماعی است که اگر محقق شود جامعه سالم و آرامی خواهیم داشت.