امام صادق کاملا از جانشین و امام بعد از خود آگاهی داشتند و بارها مردم را به امامت امام موسی کاظم(علیه‌السلام) راهنمایی و هدایت کردند.
بر خلاف آنچه که گفته شده است هیچ روایت معتبری مبنی بر امامت و جانشینی اسماعیل از سوی امام صادق (علیه‌السلام) وارد نشده است. از وظایف و شئونات امام در هر زمانی، راهنمایی و هدایت مردم نسبت به امام بعد از خودش است. هر امامی با توجه به علمی که خداوند به او عنایت فرموده است از جانشین بعد از خود آگاهی کامل دارد و به درستی آن را به مردم معرفی می‌کند. امام صادق (علیه‌السلام) نیز بارها و در مواقع گوناگون این وظیفه را انجام داده و امام کاظم (علیه‌السلام) را به عنوان امام بعد از خود معرفی کرده‌اند.
شیخ طوسی در کتاب «الغیبة» روایتی آورده است که بر امامت اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق بعد از ایشان دلالت می‌کند.[۱] در حالی که اسماعیل قبل از شهادت امام صادق (علیه‌السلام) از دنیا می‌رود و جانشین ایشان، امام موسی کاظم (علیه‌السلام) هستند. برخی مغرضین این روایت را دست‌مایه حمله به علم امام قرار داده و می‌گویند امام صادق(علیه‌السلام) از علم الهی برخوردار نبوده و نسبت به امام بعد از خود آگاهی نداشته است. این سخن کاملا باطل است؛ امام صادق(علیه‌السلام) بارها بر امامت موسی کاظم(علیه‌السلام) تاکید کرده و جانشینی اسماعیل را انکار می‌کنند. روایت ذکر شده به دلیل مخالفت با سایر روایت و اصول کلی امامت در نظر شیعه، روایت قابل استناد و موثقی نیست.
علم امام از منظر شیعیان
یکی از ویژگی‌های امام از منظر شیعیان برتری علمی ایشان نسبت به دیگر انسان‌هاست.[۲] دانشمندان اسلامی ادله نقلی و عقلی زیادی برای ضرورت این ویژگی آورده‌اند.[۳] از جمله آن‌ها وابستگی وظیفه امامت به علم و آگاهی است. از آنجا که امام وظیفه هدایت و رهبری انسان‌ها را برعهده دارد لازم است از هر آنچه که مربوط به حفظ دین و هدایت انسان‌هاست آگاهی کامل داشته باشد. خطا و راهنمایی اشتباه در این زمینه باعث گمراهی مردم از دین حق می‌شود و این با وظیفه‌ای هدایت و رهبری جامعه که از طرف خداوند به امامان معصوم داده شده است در تضاد و تنافی است.[۴] امام رضا(عليه‌السلام) در حديثى مىفرمايد: «الْإِمَامُ عَالِمٌ لَا يَجْهَلُ وَ رَاعٍ لَا يَنْكُلُ مَعْدِنُ الْقُدْسِ وَ الطَّهَارَةِ وَ النُّسُكِ وَ الزَّهَادَةِ وَ الْعِلْم؛[۵] امام عالمى است كه جهل در او راه ندارد دعوت كننده‌اى است كه هيچگاه از جواب عاجز نمىشود، معدن قدس و طهارت و تعبد و علم است.»
معرفی امام کاظم (علیه‌السلام) از سوی امام صادق(علیه‌السلام)
یکی از مسائلی که قطعا در هدایت و رهبری مردم اثر بسزایی دارد، شناخت امام و جانشین بعدی است. از همین رو بر عهده امام حاضر است که امام بعد از خود را برای مردم معرفی کند تا آن‌ها دچار سرگردانی و تحیر نشوند. امام صادق(علیه‌السلام) به خوبی این وظیفه را انجام داده‌اند. روایات زیادی از ایشان رسیده است که در موقعیت‌های گوناگون و به دفعات امام موسی‌کاظم (علیه السلام) را به عنوان جانشین و امام بعد از خود معرفی کرده‌اند. مرحوم کلینی در کتاب معتبر «الکافی» بابی را به همین مسئله اختصاص داده‌اند.[۶] ما در اینجا به ذکر دو حدیث اکتفاء می‌کنیم:
1- سلیمان بن خالد روایت می‌کند که امام صادق (علیه السلام) در میان جمعی از شیعیان به امامت امام کاظم (علیه السلام) تصریح نموده‌اند: «دَعَا ابوعَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) اَبَا الْحَسَنِ (علیه‌السّلام) یَوْماً وَ نَحْنُ عِنْدَهُ فَقَالَ لَنَا عَلَیْکُمْ بِهَذَا فَهُوَ وَ اللَّهِ صَاحِبُکُمْ بَعْدِی؛[۷] روزی ما پیش امام صادق (علیه‌السّلام) نشسته بودیم، آن حضرت ابوالحسن (امام کاظم) (علیه‌السّلام) را فرا خواند و فرمود: بر شما واجب است که ولایت او را داشته باشید. به خدا سوگند او ولی امر شما بعد از من است.»
2- در روایت دیگر نقل شده است که معاذ بن کثیر از امام صادق (علیه‌السّلام) در مورد جانشین‌شان پرسید، امام (علیه‌السّلام) فرزندش امام کاظم (علیه‌السّلام) را نشان داد و فرمود او امام شما است: «قُلْتُ مَنْ هُوَ جُعِلْتُ فِدَاکَ؟ فَاَشَارَ اِلَی الْعَبْدِ الصَّالِحِ وَ هُوَ رَاقِدٌ فَقَالَ هَذَا الرَّاقِدُ وَ هُوَ غُلَامٌ؛[۸] عرض کردم: او (امام بعد از شما) کیست فدایت شوم؟ امام صادق (علیه‌السّلام) به عبد صالح (لقب امام کاظم (علیه‌السّلام) است) که در خواب بود، اشاره کرد و فرمود: همان که خواب است، در حالی که ایشان خردسال بود.»
نگاهی به حدیث الغیبة
به جز روایتی که شیخ طوسی در الغیبة نقل کرده است هیچ روایت دیگری مبنی بر نصب و جانشینی اسماعیل نداریم. شیخ مفید درباره روایات دال بر امامت اسماعیل در کتب شیعه می‌نویسد: «هیچ یک از اصحاب ما قائل نشده‌اند که نصی از امام صادق درباره امامت فرزندش، اسماعیل وارد شده باشد و چنین روایتی را نقل نکرده‌اند، نه در روایات شاذ و نه در روایات مشهوره.»[۹] پیش از ایشان شیخ صدوق نیز به این مسئله تصریح کرده‌اند.[۱۰] علاوه بر این حدیث با سایر احادیثی که بر نفی امامت اسماعیل از امام صادق (علیه السلام) رسیده است و همچنین احادیثی که در باب امامت امام کاظم ذکر کردیم، در تضاد است.[۱۱]
تصریح به عدم امامت اسماعیل از سوی امام
در کنار روایاتی که بر امامت امام کاظم (علیه اسلام) داریم، روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) مبنی بر عدم امامت اسماعیل رسیده است.[۱۲] در نقلی آمده است وقتی نزد امام صادق، نام ائمه یک به یک شمارش می‌شد، ابوبصیر، اسماعیل را نام برد. امام صادق (ع) می‌فرماید: «او امام نیست، به خدا سوگند این امر به دست ما نیست و تنها در اختیار خداوند می‌باشد که آنان را یکی پس از دیگری در این جایگاه قرار می‌دهد.»[۱۳]
نتیجه
با توجه به آنچه گفته شده، مشخص می‌گردد روایت آمده در الغیبة منفرد است و در سایر کتب شیعه چنین روایتی نیامده است. همچنین مضمون این روایت با ادله قطعی نقلی و عقلی بر علم امام که مورد قبول شیعیان می‌باشد در تضاد است. بنابراین این حدیث قابل استناد و موثق نیست و نمی‌تواند دلیلی بر عدم علم امام صادق(علیه السلام) تلقی گردد.
پی‌نوشت
[۱] الغیبة، ص۸۳.
[۲] منابع علم امامان شیعه، آیت الله سبحانی، ص۲۷.
[۳] همان، ص۳۴تا ۴۳.
[۴] همان، ص۴۱.
[۵] الکافی، چاپ اسلامیة، ج۱، ص۲۰۲.
[۶] همان، ص۳۰۷.
[۷] همان، ص۳۱۰.
[۸] همان، ص۳۰۸.
[۹] الفصول المختاره، شیخ مفید، ص۳۰۹.
[۱۰] کمال الدین و تمام النعمة ص ۶۹ و ۷۰.
[۱۱] مجله مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، سال چهل و هفتم، شماره‌ی پیاپی۹۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۴، ص ۸۱ ـ ۵۹.
[۱۲] همان.
[۱۳] الکافی، چاپ اسلامیه، ج۱، ص ۲۷۷.