آیا توبه در هنگام مرگ اثر دارد؟

00:45 - 1391/10/03
در نظر بعضى، توبه امرى ساده است كه با الفاظى چون «استغفر الله ربى و اتوب الیه» محقّق مى شود، در حالى كه توبه اساساً از مقوله ى لفظ نیست و حقیقت امر به گونه ى دیگرى است.

ابتدا باید معناى توبه به درستى روشن شود تا آن گاه به این مرحله برسیم كه آیا توبه در هنگام مرگ و در حال احتضار براى انسان مفید است یا نه؟

در نظر بعضى، توبه امرى ساده است كه با الفاظى چون «استغفر الله ربى و اتوب الیه» محقّق مى شود، در حالى كه توبه اساساً از مقوله ى لفظ نیست و حقیقت امر به گونه ى دیگرى است.
توبه یك حالت روحى و روانى و یك انقلاب و قیام درونى است كه لفظ «استغفر الله...» بیان كننده ى این حالت است، نه این كه خود آن حالت باشد.

توبه عبارت است از یك نوع انقلاب و قیام از ناحیه ى خود انسان علیه «خود»; و این از جمله مختصّات انسان محسوب مى شود. تنها انسان است كه مى تواند با اختیارِ خود علیه «خود» قیام كند. حیوان یا گیاه اگر مانعى بر سر راه خود ببینند تغییر مسیر مى دهند و یا در مقابل موانع حیات خود مقاومت مى كنند; امّا هیچ گاه این ها علیه خودشان تغییر موضع نمى دهند.
امّا انسان با استعدادهاى شگفت انگیزى كه دارد مى تواند علیه خودش قیام كند.

انسان موجودى دو بعدى است: هم جنبه ى طبیعى و حیوانى دارد و هم جنبه ى روحانى و ملكوتى; لذا گاهى با نافرمانى از دستورهاى خداوند و غرق شدن در جهات طبیعى، از «خودِ ملكوتى» كه حقیقت انسانى وابسته به اوست غافل مى ماند. اگر همین انسانى كه غرق در شهوات است عقل خود را به كار اندازد و متوجه شود كه در چه وضعیت اسفبارى به سر مى برد بیندیشد، او مخلوقى است كه با استعدادهاى نهفته در درون خود چنان قدرتى دارد كه مى تواند از ملائكه هم بالاتر برود و به مقام خلیفة اللهى برسد، حال آن كه اسیر دیو نفس خود شده است، به ناگاه بارقه اى در درونش روشن مى شود و با توفیقات الهى و تأملات درونى خود به این درك و فهم مى رسد كه تمام فضایل اخلاقى او گرفتار هواى نفس اویند و هیچ آزادى عملى ندارد.

این جاست كه با اراده و اختیار خود قیام كرده، و در حقیقت جنبه ى ملكوتى و روحانى او علیه جنبه ى حیوانى اش انقلاب مى كند و زمام امور وجودش را در دست مى گیرد و در این هنگام است كه توبه محقّق مى شود و انسان توبه كار در تلاش است تا خود را در صراط مستقیم ثابت قدم بدارد.[1]

آیت الله جوادى آملى دراین باره مى فرماید:

توبه و انابه نوعى مرگ و رجوع است. كسى كه توبه مى كند در حقیقت از شهوت و غضب مى میرد و آنها را إماته مى كند و مى میراند، اماته ى شهوت و غضب همان تعدیل این دو خوى سركش است. اگر چنین شد انسان از شهوت و غضب و هم چنین جهل مى میرد و براى این كه این راه را ادامه دهد و به صِرف مرگ شهوت و غضب اكتفا نكند، مى كوشد آنچه عقل دستور مى دهد همان را بفهمد و به آن عمل كند; یعنى از لذایذ عقلى طرفى ببندد.[2]

امام على(علیه السلام) كسى را كه تصور مى كرد با گفتن «استغفر الله ربى و اتوب الیه» به مقام توبه رسیده است، توبیخ و سرزنش كرد و فرمود:

«استغفار درجه ى علیّین است».

آن گاه فرمود:

استغفار و توبه بر شش پایه استوار است:
اول: پشیمانى از گذشته (انسان باید با آتش حسرت و ندامت آثار معاصى گذشته را از بین ببرد);
دوم: عزم و تصمیم بر ترك معصیت در آینده... .

علماى اخلاق این دو مورد را جزء اركان توبه گرفته اند.[3]

با توجه به معنایى كه از توبه بیان كردیم، آیا توبه اى كه با دیدن آثار مرگ براى انسان حاصل مى شود، تأثیرى هم براى او دارد؟

طبق آیات قرآن، گروهى با دیدن علایم مرگ، اظهار ایمان و توبه از گذشته مى كنند و مى پندارند كه چنین اقرارى به حالشان مفید است، حال آن كه در جواب، چیزى جز ردّ ادّعایشان دریافت نمى كنند.

علت این كه ندامت آنها در آن حال مورد پذیرش پروردگار نیست و دست ردّ به سینه ى آنها زده مى شود، این است كه پشیمانى و ندامت، همان گونه كه بیان كردیم، از اركان توبه است و در صورتى مفید است و بر ترقّى و رشد روحى انسان دلالت مى كند كه او قادر بر انجام گناه باشد و با وجود توانایى بر نافرمانى حق، تصمیم بر ترك هرگونه نافرمانى پروردگارش بگیرد.

ولى در جایى كه انسان قدرت ترك و انجام كارى را ندارد، عزم او برگرفته از اراده و اختیارش نیست، بلكه از باب اضطرار، اظهار ندامت مى كند.

و باید خاطرنشان كنیم كه عدم پذیرش توبه و ندامت براى چنین انسان هایى مخالف با رحمت الهى نیست; چرا كه حقیقت توبه در این جا تحقق نیافته است. حقیقت توبه همان تحول درونى در موقع آزادى عمل است و یقیناً چنین توبه اى را پروردگار خواهد پذیرفت و باب رحمت او واسع است، ولى در جایى كه اختیار از آدمى سلب شده و آثار مرگ و عذاب الهى آشكار گردیده، اظهار حال توبه از باب اضطرار است و ادعایى بیش نخواهد بود.[4]

در سوره ى مباركه ى نساء ملاك پذیرش و عدم پذیرش توبه بیان گردیده است. در این آیات آمده است:
(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَة ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیب فَأُولئِكَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ كانَ اللّهُ عَلِیماً حَكِیماً); محققاً خدا توبه ى آنهایى را مى پذیرد كه عمل ناشایسته را از روى جهل و نادانى مرتكب شوند و پس از آن كه زشتى آن عمل را دانستند به زودى توبه كنند; پس خدا آنها را مى بخشد و خدا دانا و به مصالح خلق آگاه است.[5]

(وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الآنَ وَ لاَ الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً); كسى كه در تمام عمرش به اعمال زشت اشتغال ورزد تا آن گاه كه به یقین مشاهده ى مرگ كند در آن ساعت پشیمان شود و گوید اكنون توبه كردم، توبه ى چنین كسى پذیرفته نخواهد شد; چنان كه هر كس به حال كفر بمیرد نیز توبه اش قبول نشود. بر این گروه عذابى بس دردناك مهیّا ساختیم.[6]

طبق این دو آیه، توبه ى دو كس پذیرفته نمى شود:

1. كسى كه در امر توبه تا هنگام مرگ مسامحه نماید و با ظهور علایم مرگ اظهار توبه كند.

2. كافرى كه به حال كفر از دنیا برود و بعد از مرگ توبه كند.

علت عدم پذیرش توبه ى این دو كس را چنین مى توان بیان كرد كه توبه از جمله اعمال انسان مكلّف است و دنیا، دارِ تكلیف است و آخرت عالم نتیجه و بهره بردارى از عمل، و چون این دو توبه در زمان قطع تعلّق آدمى از دنیا و ورود او به جهان آخرت است، بى فایده خواهد بود; ازاین رو كافران و گنهكاران بعد از مرگ آرزو مى كنند به دنیا برگردند تا در ظرف دنیا ایمان بیاورند و كار شایسته انجام دهند; چون مى دانند اظهار ایمان در آن جا فایده اى به حالشان ندارد.[7]

[1]. ر.ك: مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 108 ـ 123.
[2]. عبدالله جوادى آملى، مراحل اخلاق در قرآن، ج 11، ص 162.
[3]. ر.ك: مرتضى مطهرى، گفتارهاى معنوى، ص 144 ـ 151; نهج البلاغه، حكمت 417.
[4]. ر.ك: محمد حسین طباطبایى، المیزان، ج 4، ص 240 ـ 241; جعفر سبحانى، منشور جاوید، ج 9، ص 225 ـ 227، و محمد تقى مصباح یزدى، آموزش عقاید، ص 405 ـ 407.
[5]. سوره ى نساء، آیه ى 17.
[6] سوره ى نساء، آیه ى 18.
[7]. ر.ك: محمد حسین طباطبایى، المیزان، ج 4، ص 242 ـ 243، و محمد تقى مصباح یزدى، آموزش عقاید، ص 405 ـ 408.
منبع: اندیشه قم

کلمات کلیدی: 

Plain text

  • تگ‌های HTML مجاز:
  • آدرس صفحات وب و آدرس‌های پست الکترونیکی بصورت خودکار به پیوند تبدیل می‌شوند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
4 + 12 =
*****