روشنگری و حق گویی؛ راهبرد عمار در دفاع از رهبر

عمار از اولین بردگانی است که به پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله) ایمان آورده و در ردیف بزرگترین صحابه آن حضرت قرار گرفت.[1] او از همان سال‌هاي نخست اسلام با جبهه باطل و شرک به مبارزه برخاست و بت پرستان را مورد مذمت قرار داد و در این راه شدیدترین آزارها و شکنجه‌ها را متحمل شد.[2] در اثر اين شکنجه‌ها به همراه گروهي از مسلمانان به حبشه هجرت کرد و اندکي بعد، پس از آرامش نسبي مکه، به اين شهر برگشت و آنگاه به مدينه هجرت نمود.[3] او نزد پیامبر (صلّی الله علیه و آله) به چنان جایگاهی رسید که آن حضرت در شأن او فرمود: «کسی که او را دشمن بدارد، خدا با او دشمن است و کسی که عمار را تحقیر کند، خداوند او را خوار گرداند.» در روایتی دیگر نیز فرمودند: «بهشت، مشتاق علی علیه السلام، سلمان و عمار است.»[4] پس از رحلت پيامبر، عمار در کنار سلمان و ابوذر و مقداد، از اعضاي اصلي هسته‌ مرکزي تشيع، حضوري فعال داشت و  در دوران حکومت حضرت علی (علیه السلام)  به عنوان یک مشاور و همراز دیرین نزد آن حضرت فعالیت نموده و در تمامی امور سیاسی، اجتماعی و نظامی مورد مشورت قرار می گرفت.

حق گویی و باطل ستیزی در سیره عمار
یکی از صفاتی که شخصیت هایی امثال عمار را در تاریخ جاودان نمود، حق گویی و مبارزه با باطل بود. عمار در تمام جنگ ها و غزوات پیامبر(صلّی الله علیه و آله) در کنار آن حضرت بود و برای نابودی جبهه باطل از هیچ اقدامی دریغ ننمود. پس از رحلت پیامبر (صلّی الله علیه و آله)، در آن غوغای حق و ناحقی که به وجود آمده بود، در کنار حضرت علی (علیه السلام) ماند و به دفاع از حق آن حضرت پرداخت و افکار برخی افراد سطحی نگر و کج اندیش را در این زمینه بیداری می‌داد.
مخالفت عمار با جانشيني خلفا پس از رحلت رسول اکرم صلي الله عليه و آله از حساس ­ترين نقاط زندگي عمار است. او در اولین اقدام انقلابی خود به مسجد رفت و پس از بیان سخنانی متقن در دفاع از دستگاه امامت و ولایت، خلیفه اول را به واگذاری خلافت به اهلش سفارش نمود. در فرازی از این سخنان که خطاب آن به خلیفه اول بوده چنین آمده است: «حقى را که خداوند براى غیر تو قرار داده است، غصب نکن و اولین کسى نباش که دستور پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله) را نادیده مى گیرد. خلافت را به اهلش واگذار تا در روز واپسین، رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) را از خود خشنود گردانى.»[5]
در کنار حق گویی در دفاع از جانشینی پیامبر (صلّی الله علیه و آله)، هرگاه مصلحت اسلام اقتضا مي­‌کرد، با توجه به رضايت علي عليه السلام مسئوليت‌­هايي را از طرف خلفا مي پذيرفت. با اینکه در دوران خلفای سه گانه فرصت های زیادی برای او ایجاد شد و می توانست به یک سرمایه‌دار بزرگ تبدیل شود، اما او ساده زیستی را بر اشرافیت مقدم دانست و در کنار حق ایستاد و تا پایان عمر در این راه هرگز دچار خطا و اشتباه نشد؛ چنان که در دوران خلیفه دوم بر اثر همین حق گویی و دفاع از جایگاه ولایت و امامت از فرمانداری کوفه عزل شد.[6]
این حق گویی و باطل ستیزی در عصر خلیفه سوم به اوج رسید و عمّار علناً به اقدامات و عملکردهای ضعیف خلیفه در برخی امور انتقاد می کرد و خطاب به وی می گفت: «تو قریش را بر گردن مردم سوارکردی!»[7] این روحیه انقلابی و حق گویی و پرده برداشتن از رسوایی های دستگاه خلافت سبب شد مورد ضرب و جرح خلیفه و نگهبانان او قرار گیرد، تا جایی که پهلوی وی شکسته و به فتق گرفتار شد و از هوش رفت.[8]
پس از عثمان و در دوران خلافت حضرت علی علیه السلام نیز دست از حق گویی های خود برنداشت و در مقابل دشمنان و توطئه گران، علیه دستگاه امامت و خلافت ایستاد و رسوایی های آنان را نمایان کرد چنان که پس از پیروزی در جنگ جمل، وقتی عایشه را به فرمان حضرت علی علیه السلام به مکان امنی در بصره بردند، عمار نزد او رفت و گفت: «مادر! دیدى فرزندانت چگونه براى یارى دین خدا شمشیر زدند؟!» عایشه گفت: آرى! پس از آن که چیره شدید، این چنین آگاه گشته اى! عمار پاسخ داد: «به خدا سوگند! اگر ما را تا نخل های دور دست «هَجَر» تعقیب کرده و شکست می دادید، باز یقین داشتم که ما بر حق و شما بر باطل هستید.»[9]
شواهد تاریخی نشان می دهد عمار برای بسیاری از مردم ملاک حقانیت بود و در میان هشتصد صحابى که در صفین همراه امیرمومنان علیه السلام بودند، براى دیگران میزان شناخت حق از باطل بود چنان که خزیمه بن ثابت که خود از صحابی پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بود و در جنگ جمل حضور بى طرفانه داشت، در صفین نیز ابتدا مردد شد اما پس از به شهادت رسیدن عمار، شمشیر به دست گرفت و گفت: «هم اکنون گمراهى آنان بر من آشکار گردید. خود را به صفوف دشمن نزدیک کرد و به نبرد پرداخت تا به شهادت رسید.»[10]

بصیرت افزایی و روشنگری 
بصیرت افزایی و روشنگری شاخصه دیگر عمار یاسر در همه دوران حیات او به ویژه پس از رحلت پیامبر (صلّی الله علیه و آله) بوده است. اوج این روشنگری عمار را می توان در صفین مشاهده نمود؛ زمانی که عده ای از سپاهیان اسلام با شنیدن صدای اذان و مشاهده برپایی نماز جماعت در سپاه معاویه دچار شک شدند. در این هنگام عمار در رفع شبهه آنان پیش قدم شده، آنها را در راه و هدفی که برای آن آمده بودند، حفظ نمود. در بخشی از سخن عمار چنین آمده که: «...این جنگ حالش از جنگ های صدر اسلام بدتر است، جایگاه ما امروز، همان جایگاه پرچم رسول خدا صلی الله علیه و آله و جایگاه آن پرچم، همانند جایگاه مشرکان و احزاب است. ریختن خون آنان را مانند خون گنجشک بر خود جایز می دانم و هیچ تردیدی به خود راه نمی دهم.»[11] در بسيارى از آن‌جاهايى كه براى جمعى از مؤمنين، نكته اى مورد اشتباه قرار مى گرفت، آن كسى كه مى آمد و با بصيرت نافذ و با بيان روشنگر خود، شبهه را از ذهن آنها برطرف مى كرد، عمار ياسر بود.
عمار با روشنگری های خود به دنبال آن بوده تا دل های سپاهیان را در این راه ثابت قدم نگه داشته و از نقشه های پلید دشمنان برای ایجاد دو دستگی در جامعه اسلامی آگاه نماید. در فرازی از این سخنان که خطاب به سپاهیان اسلام بوده، چنین آمده است: «با اراده مصمّم و قاطع مانند آنانی باشید که برای خون خواهی عثمان به جنگ ما آمده اند و گمان می برند که عثمان، مظلوم کشته شده است. به خدا سوگند! آنان به خون خواهی او نیامده اند، بلکه شیرینی و لذّت های دنیا را چشیده اند و آن را دوست داشتنی و گوارا یافتند و دانستند هرگاه حق بر آنان فرود آید و اجرا گردد، میان آنان و دنیایی که در آن غوطه ورند، جدایی خواهد افکند. اینان سبقت در مسلمانی ندارند تا به خاطر آن سزاوار حکمرانی بر مردم باشند. پیروان خویش را با نیرنگ این که پیشوای ما، مظلوم کشته شد، به دنبال خود کشانیده اند و اگر این بهانه را نداشتند، حتی دو نفر از اینان پیروی نمی کرد.»
او رهبران سپاه دشمن را نیز مورد خطاب قرار داد و در فرازی از این سخنان به عمرو بن عاص چنین گفت: «دینت را به حکومت مصر فروختی، مرگت باد! چه بسیار انحراف ها در اسلام به وجود آوردی، سپس خطاب به عبیداللّه بن عمر چنین گفت: خداوند نابودت کند! دینت را به کسی که خود (معاویه) و پدرش (ابوسفیان) دشمن اسلام بود، فروختی!»[12]
از جمع بندی سخنان نتیجه می شود که یكى از كارهاى مهم نخبگان و خواص جامعه، تبيين و بیان حق است. بدین معنا که حقایق را بدون تعصب و بدون حاكميت تعلقات جناحى و گروهى روشن كنند چنان که عمار در جنگ صفين در مقابل جناح مقابل که تبلیغات گوناگونی علیه سپاه اسلام داشته و با جنگ روانی به دنبال اختلاف و دو دستگی بین سپاه بودند، با روشنگری به بیان حقایق و رفع تردید و شبهات پرداخته و گره ها را باز می کرد.

پی‌نوشت:
1. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج 1، ص 347 - 408 – 424.
2. سیره ابن اسحاق، ص 192؛ حاکم نیشابوری، مستدرک حاکم، ج 3، ص 388.
3. ابن عبد البر، الاستیعاب، ج 3، ص 1136.
4. رجال کشی، ش 58؛ زرکلی، الاعلام، ج 5، ص 36.
5. شیخ طوسی، الخصال، ج 2، ص 465ـ461.
6. الطبقات الکبری، ج 3، ص 255؛ مختصر تاریخ دمشق، ج 18، ص 244.
7. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج 1، ص 420.
8. انساب الاشراف، ج 6، ص 163 و 162.
9. شیخ طوسی، الامالی، ص 144.
10. الطبقات الکبرى, ج 3, ص 259.
11. منقری، وقعة صفّین، ص 321.
12. تاریخ طبری، (تاریخ الأمم و الملوک)، ج 5، ص 40 و 39.