طبق باورهای شیعه بدون شک خشم و غضب حضرت فاطمه (علیها السلام) سبب عذاب و عقاب الهی است.
یکی از مضامینی که با عبارات مختلف در کتاب‌های حدیثی تکرار شده، ناراحتی خداوند به سبب ناراحتی حضرت فاطمه(سلام الله علیها) است. در حدیثی زیبا پیامبر گرامی(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) خطاب به حضرت زهرا(سلام الله علیها) می‌فرماید: «انّ الله یَغضِبُ لغَضَبک و یَرضی لرضاک؛[۱] خداوند با غضب تو غضب می‌کند و با رضای تو خشنود می‌شود.»
اما از این احادیث این سوال و شبهه ایجاد می‌شود که آیا خداوند اراده ندارد و اراده‌‌اش وابسته به میل و خواست حضرت فاطمه (سلام الله علیها) است؟
در پاسخ باید بگوییم به هیچ عنوان این روایات چنین منظوری را قصد نکرده‌اند. این برداشت در تضاد کامل با مبانی کلامی اسلام است. در ادامه چرایی غلط بودن این برداشت و معنای صحیح کلام حضرت رسول(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) را بیان می‌کنیم.
احوالات خداوند تغییر نمی‌کند
نخستین نکته‌ای که نسبت به مبانی کلامی اسلام باید بدانیم عدم تغییر در احوالات و صفات خداوند است. انسان‌ها گاهی ناراحت می‌شوند، گاهی خوشحال می‌شوند، گاه خشم می‌گیرند، صفات مختلفی بر آن‌ها عارض می‌شود و از بین می‌رود، اما خداوند در معرض هیچ تغییر و تحولی نیست.
متکلمان مسلمان از این صفت و ویژگی خداوند با عنوان« خداوند محل حوادث نیست» یاد می‌کنند.[۲] در روایات نیز به این مسئله تصریح شده است: «امام رضا در جواب ابوقره که برای اثبات تغیر در ذات خداوند از غضب و رضای باری‌تعالی استفاده کرد، فرمود: «وای بر تو! چگونه جرئت کردی که پروردگارت را به تغیر از حالی به حال دیگر توصیف کنی و جریان اموری را که بر مخلوقین می‌رود، در حق او مجاز بدانی!»[۳]
بنابراین نباید تصور کنیم خداوند مانند انسان‌ها خشمگین یا خوشحال می‌شود.
تفاوت غضب خداوند و انسان
بعد از آنکه دانستیم خداوند به خشم و ناراحتی دچار نمی‌شود باید آیات و روایاتی که اینگونه صفات را به خداوند نسبت می‌دهند مانند: «...مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبي فَقَدْ هَوى؛[۴]... و كسى كه خشم من بر او فرود آيد، يقيناً هلاک شده است» به معنای دیگری تاویل ببریم.
خوشبختانه اهل‌بیت(علیهم‌السلام) معنای این دسته از آیات و روایات را برای ما بیان کرده‌اند.
«زندیقی از امام صادق(علیه‌السلام) پرسید آیا خدا خشنودی و خشم دارد؟ امام فرمود آری، ولی نه آن‌گونه که در مخلوقات است؛ زیرا خشنودی حالتی است که در انسان پدید می‌آید و او را از حالی به حالی برمی‌گرداند؛...پس خشنودی او پاداش وی و خشم او کیفر اوست.»[۵]
بنابراین منظور از خشم خداوند در روایتی که در ابتدا ذکر کردیم نیز عقاب و عذاب خداوند است. یعنی هر کس حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) را ناراحت کند، به عذاب الهی مبتلا می‌شود.
توحید افعالی
از جمله دیگر اصول کلامی شیعه توحید افعالی خداوند است. طبق این اصل، جهان با تمام نظامات، سنن و حوادثی که در آن رخ می‌دهد فعل خداوند و ناشی از اراده اوست و هیچ موجودی به نحو استقلالی در دنیا کاری انجام نمی‌دهد هر چه انجام می‌شود به حول و قوه الهی است.[۶]
بنابراین طبق این اصل منشا و سرچشمه تمام افعال، خداوند است و اینگونه نیست که سایر موجودات بتوانند به طور مستقل در جهان تاثیر بگذارند یا اینکه بتوانند در خداوند اثر بگذارند.
اراده تکوینی و اراده تشریعی
خداوند دارای دو اراده است: اراده تکوینی و اراده تشریعی.
اراده تشریعی همین نظام قانون‌گذاری الهی است که توسط پیامبران برای سعادت انسان‌ها آمده است و شامل واجبات، محرمات، مستحبات و مکروهات می‌شود.
اراده تکوینی، فعل خداوند در آفرینش جهان و نظام عالم است که تخلف‌بردار نیست و هر آنچه اراده کند تحقق پیدا می‌کند؛ به خلاف اراده تشریعی که انسان توانایی مخالفت با آن را دارد. آشکار است که انسان‌ها می‌توانند معصیت الهی را انجام دهند اما در خلقت و آفرینش جهان نمی‌توانند تغییر ایجاد کنند.
برترین انسان
برترینِ انسان‌ها کسی است که اراده خود را در راستای اراده تشریعی خداوند قرار دهد. معصومین(علیهم‌السلام) به گونه‌ای هستند که از خود هیچ اراده‌ای ندارند و تنها به خواست و مشیت الهی توجه دارند و هیچ‌گاه از احکام و دستورات حق سرپیچی نمی‌کنند.
از امام حسن عسگری(علیه‌السلام) روایت است که فرمودند: « قُلُوبُنا اَوْعِیَةٌ لِمَشِیَّةِ اللّهِ، فَاِذا شاءَ شِئْنا؛[۷] دل‌های ما ظروفی برای خواست خداوند است. اگر خدا چیزی را اراده کند و بخواهد، ما نیز اراده کرده، خواهیم خواست.» به همین خاطر اهل‌بیت(علیهم‌السلام) از هر گونه گناه و خطا مصون هستند. ایشان برخلاف سایر انسان‌ها هیچ‌گاه خلاف آنچه خداوند می‌خواهد اختیار نمی‌کنند.
تعبیرات استعاری
بسیاری اوقات انسان‌ها برای تاکید مقصود خود از بیان استعاری استفاده می‌کنند. مثلا وقتی که یک پادشاه می‌خواهد شخصی را به فرماندهی منسوب کند، می‌گوید حرف فلان شخص حرف من است. منظورش از این کلام این است که هرچه او بگوید باید انجام داده و آن را به منزله دستور من قرار دهید. در کلمات و روایات ائمه نیز گاهی از عبارات بلاغی استفاده می‌شود مثل عبارتی که در زیارت آل یاسین خطاب به اهل بیت می‌گوییم: «المعروف ما امرتم به؛[8] کار نیک آن است که شما امر می‌کنید.» یعنی چون شما معصوم هستید و هیچ‌گاه به امر خطا و اشتباه دستور نمی‌دهید؛ بنابراین گویی کار نیک همان است که شما می‌گویید و غیر از آن نیست. نسبت به روایت مذکور نیز باید اینگونه برخورد کنیم از آنجا که حضرت زهرا و تمام ائمه(علیهم‌السلام) از عصمت برخوردار هستند و تمام افعال و حالاتشان در مسیر رضا و فرمان الهی است بنابراین اگر خوشحال شوند قطعا عملی مورد رضایت خداوند صورت گرفته است. همچنین ایشان ناراحت نمی‌شوند مگر از آنچه که خداوند ناراحت می‌شود.
جمع‌بندی و یک ملاک برای شناخت حق
بنابر آنچه گفتیم معنای کلام آشکار و روشن می‌گردد. اهل‌بیت (علیهم‌السلام) برترین و کامل‌ترین انسان‌ها هستند و هیچ‌گاه برخلاف آنچه اراده تشریعی خداوند می‌خواهد عمل نمی‌کنند. پیامبر در این حدیث می‌خواهد به مسلمانان یک ملاک و معیار برای تشخیص حق از باطل نشان دهد و آن ناراحتی و غضب فاطمه (سلام‌الله‌علیها) است چرا که غضب فاطمه نشانه‌ای از عقاب و عذاب الهی است.
پی‌نوشت
[۱] بحارالانوار، ج۳۰، ص۳۵۳، امالی شیخ صدوق، ص ۳۸۴.
[۲] محاضرات فی االالهیات، ص ۱۳۹.
[۳] الاحتجاج، ج ۲، ص ۴۰۸.
[۴] سوره طه، آیه ۸۱.
[۵] کافی، چاپ اسلامیه، ج۱،ص۱۱۰.
[۶] مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج2، ص۱۰۳.
[۷] الغیبه شیخ طوسی، ص۲۴۷.
[8] مفاتیح الجنان
عصمت اهل بیت (علیهم السلام) به گونه‌ای است که تمام رفتارها و حالت‌ها ایشان مطابق با اراده و خواست خداوند قرارمی‌گیرد. به همین خاطر خشم و غضب حضرت فاطمه (سلام الله علیها) در روایات برابر با غضب الهی دانسته شده است.