- محمد بن ابوبکر می تواند الگویی مناسب برای آقازاده ها قرار گیرد.
اشاره
در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺻﺪر اﺳﻼم، وراﺛﺖ، تنها ﺷﻴﻮه برای ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺷﺮاﻓﺖ و اﺻﺎﻟﺖ ﻧﺒﻮد؛ زیرا اﻳﻦ برتری‌ها ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از مسیر اﻳﻤﺎن و اﻛﺘﺴﺎب ﻧﻴﺰ به دست آﻳﺪ. ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﺨﺒﮕﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در آن دوران، ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ جایگاه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ آنها وامدار ﺷﺮاﻓﺖ دودﻣﺎﻧﻲ و ﻧﺴبشان ﺑﻮد. ﺑﺮﺧﻲ دیگر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دلیل مقام‌های ﻣﻌﻨﻮي و درجات اﻳﻤﺎﻧﻲ، از ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﻣﻜﺎﻧﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ واﻻﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ. در اﻳﻦ میان، «محمد بن ابی بکر» جزء ﻣﻌﺪود مسلمانانی بود که توانست ویژگی‌های دودﻣﺎﻧﻲ و اﻳﻤﺎﻧﻲ را هم‌زمان در ﺧﻮد ﺟﻤﻊ ﻛند.
شرافت در ولادت
در ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ ذي اﻟﺤﺠﻪ ﺳﺎل دﻫﻢ ﻫﺠﺮي، ﻛﻮدﻛﻲ در ﺧﺎﻧﻮاده اﺑﻮﺑﻜﺮ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد ﻛﻪ رﺳﻮل ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﻼم (صلی الله علیه و آله) ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ، تولدش را ﺑﺸﺎرت و نام وی را انتخاب کردند؛ چه آنکه اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻪ یک ﺳﻔﺮ ﺟﻨﮕﻲ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد. اﺳﻤﺎء بنت عُمَیس ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﺪ او درآﻣﺪه ﺑﻮد، خوابی دید که خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) خطاب به اسماء ﻓﺮﻣﻮد: ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮاب ﺗﻮ این اﺳﺖ که اﺑﻮﺑﻜﺮ، ﺗﻨﺪرﺳﺖ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺸﺖ و ﺗﻮ از او ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﻫﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ او را درﻫﻢ ﻛﻮﺑﻨﺪه ﻛﻔّﺎر و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ داد.[1]
پس از آنکه محمد به دنیا آمد، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حقش دعا فرمودند:«اللهمّ بارك فيه و ارزُقه بِرَّه، و أعِنهُ على تَأديةِ حَقِّه، و اجعَله مُحباً لنبيك و لأهلِ نبيه،[2] خدایا این نوزاد را مبارک گردان و نیکی‌اش را روزی بفرما. او را در ادای حقش کمک کن و دوستدار پیامبرت و خاندان پیامبر قرار ده.» این دعا به درجه استجابت رسید و محمد در راه محبت امیرالمومنین (علیه السلام) جانش را فدا کرد.
تربیت یافتگی در دامان ولی خدا
محمد در کودکی پدرش را از دست داد و پس از مدتی مادرش اسماء با امیرالمومنین (علیه السلام) ازدواج کرد و در منزل ایشان وارد شدند.[3] ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ در ﺳﺎﻳﻪ ﺗﻮﺟﻬﺎت و ﻣﺮاﻗﺒﺖﻫﺎی آن ﺣﻀﺮت رﺷﺪ ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﺮاﺣﻞ ﻛﻤﺎل و ادب را ﭘﻴﻤﻮد. در ﺳﺎلﻫﺎیی ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ او ﺷﻜﻞ میﮔﺮﻓﺖ، ﻣﻌﺎرف و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎی دﻳﻨﻲ را در ﺳﺎﻳﻪﺳﺎر ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ امیرالمومنین (علیه السلام) آﻣﻮﺧﺖ و ﺑﻪ درﺟﻪاي از ﻣﻌﺮﻓﺖ، دﻳﻦداري و ﺑﻨﺪﮔﻲ رﺳﻴﺪ، ﻛﻪ ﺑﻪ «ﻋﺎﺑﺪ ﻗﺮﻳﺶ» ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ.[4]
ﻣﺤﻤﺪ آن ﭼﻨﺎن در ﭼﺸﻢ و دل امیرالمومنین (علیه السلام) ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺖ، ﻛﻪ او را ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد از ﺻﻠﺐ اﺑﻮﺑﻜﺮ برﺷﻤﺮد[5] از اﻳﻦ رو، در ﺗﺮﺑﻴﺖ و ﭘﺮورش او، ﻫﻤﭽﻮن ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ اﻫﺘﻤﺎم ورزﻳﺪ.[6] ﺳﺮاﻧﺠﺎم، ﺻﺪاﻗﺖ و ﻧﺠﺎﺑﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ در زمره پنج یار وفادار آن ﺣﻀﺮت ﺟﺎي ﮔﻴﺮد؛[7] ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ امام کاظم (علیه السلام) او را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﺣﻮارﻳﻮن امیرالمومنین (علیه السلام) و مقامش را ﻫﻤﺴﺎن ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺑﻮذر ﻏﻔﺎري در ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ معرفی کرده‌اند.[8]
مدال‌آور در ولایت‌مداری
با مطالعه در صفحات تاریخی، ﺗﺼﻮﻳﺮي روﺷﻦ و ﻣﻮﺟﻪ از ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺑﻮﺑﻜﺮ، ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺠﺎﻫﺪ، رزﻣﻨﺪه راه ﺣﻖ و رﻫﺮو راﺳﺘﻴﻦ امیرالمومنین (علیه السلام) به ذهن خطور کرده و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ او در مبارزه با کافران و منافقان، ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) در ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮد، ﻣﻨﻌﻜﺲ می‌شود. به گونه‌ای که این تعبیر رؤیا، ﮔﻮﻳﺎي ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻫﻤﺴﺎن او ﺑﺎ ﻋﻤﺎر ﻳﺎﺳﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ، ﻗﺎﺗﻼن او را «ﺑﺎﻏﻴﻪ» ﻧﺎﻣﻴﺪ.[9] اﻳﻦ ﻫﻤﺴﺎﻧﻲ و ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ، ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﺮگ، ﺑﻠﻜﻪ در زﻧﺪﮔﻲ این دو ﻧﻴﺰ ﺟﺎري ﺑﻮد تا جایی که اﻣﺎم ﺻﺎدق فرمودند:«ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺎرﻳﺎﺳﺮ ﻫﻤﻮاره از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺧﺪا اﺟﺘﻨﺎب ﻣﻲورزﻳﺪﻧﺪ.»[10]
ولایت‌مداری و حق‌پذیری، مهم‌ترین شاخص و مدال بندگی ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻮﺑﻜﺮ است که پیوسته با خود به همراه داشت. با اینکه او منسوب به خلیفه اول بود و انتظار می‌رفت در جبهه دشمنان امیرالمومنین (علیه السلام) حاضر شود و یا موضع بی‌طرف برگزیند، اما وی با شناخت موقعیت حق در جامعه، تمام عزمش را برای یاری امام زمان خویش به کار بست و از هیچ کمکی درﻳﻎ ﻧﻜﺮد.
محمد بن ابی بکر ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻧﺒﺮد ﺟﻤﻞ و ﺻﻔﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﭘﻴﺎدﮔﺎن و ﺻﻔﻮف ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺳﭙﺎه را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻛﺜﻴﻦ و ﻗﺎﺳﻄﻴﻦ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻘﺎم واﻟﻲ ﻣﺼﺮ اﻳﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﻣﻲﻧﻤﻮد، ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﻮاداري ﭘﺮﺷﻮر و رزﻣﻨﺪه‌اي ﺣﻖﺟﻮ، در ﻏﺒﺎر ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺣﻖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﭘﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد، ﺑﺎ ﺑﺼﻴﺮﺗﻲ ﺷﺎﻳﺎن، ﻗﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ و از ﺟﺒﻬﻪ ﺣﻖ دﻓﺎع ﻛﺮد.[11]
اندوهی جانکاه
پیوند میان محمد بن ابی بکر و امیرالمومنین دو سویه بود، زیرا امیرالمومنین (علیه السلام) نیز ﻣﺤﻤﺪ را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ و رﻓﺘﺎر او را ﺗﺤﺴﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد. ایشان ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﻤﻮاره در اﻧﺘﻈﺎر ﻗﻀﺎي اﻟﻬﻲ و ﭼﺸﻢ ﺑﻪ راه ﭘﺎداش ﺧﺪاوﻧﺪي ﺑﻮد. ﺑﺎ ﻛﺞرﻓﺘﺎريﻫﺎي ﻓﺎﺟﺮان دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻲﻛﺮد و ﻧﺮﻣﻲ و وﻗﺎر ﻣﺆﻣﻨﺎن را دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ.[12]
ﺧﺒﺮ ﺷﻬﺎدت محمد ﭼﻨﺎن ﺑﺮای امیرالمومنین (علیه السلام) سنگین و دردناک بود ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮد: ﻫﻴﭻ ﻛﺸﺘﻪاي ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺮا اندوهناک نساخت. او ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪي، و ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ، ﺑﺮادري ﺑﻮد. اﻧﺪوه ﻣﺎ ﺑﺮ او ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺷﺎدي ﺷﺎﻣﻴﺎن اﺳﺖ؛ ﺟﺰ آن ﻛﻪ از آنﻫﺎ ﻳﻚ دﺷﻤﻦ و از ﻣﺎ ﻳﻚ دوﺳﺖ ﻛﻢ ﺷﺪ. او ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺑﻨﺪه‌ای ﺻﺎﻟﺢ و ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر ﺑﻮد. ﺧﺪا ﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻴﺎﻣﺮزد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺪر ﺗﻮان ﻛﻮﺷﻴﺪ و ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ.[13]
نتیجه
ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ابوﺑﻜﺮ با اینکه در نگاه بیشتر مسلمانان یک آقازاده محسوب می‌شد اما ﺷﺮاﻓﺖ و اﺻﺎﻟﺖ را در ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي خانوادگی ﺟﺴﺖ و ﺟﻮ ﻧﻜﺮد بلکه ﺑﺎ اعتماد ﺑﺮ درجات اﻳﻤﺎﻧﻲ، از غل و زنجیرهای دودﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺖ و ﺳﻌﺎدت و ﺑﺨﺘﻴﺎري ﺧﻮد را در پذیرش وﻻﻳﺖ امیرالمومنین ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ (علیهما السلام) و پیروی از ﺳﻴﺮه ایشان ﻳﺎﻓﺖ و در ﺳﺎﻳﻪ ﺳﺎر وﺟﻮد اﻣﺎم زمانش رﺷﺪ ﻛﺮد، ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ و در همین راه به فیض شهادت و عاقبت بخیری ابدی رسید. مزار شریفش امروز در منطقه «فُسطاط» مصر قرار دارد.
پی نوشت
[1]. برگرفته از: ثقفی، الغارات، ج1، ص: 288.
[2]. قاضی نعمان، شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار عليهم السلام، ج2، ص: 513.
[3]. بلاذری، أنساب الأشراف، ج1، ص:447.
[4]. ابن قتیبة، المعارف، ص: 175.
[5]. قمی، سفينة البحار، ج2، ص: 364.
[6]. شهیدی، ترجمه نهج البلاغة، ص52، خطبه68.
[7]. مامقانی، تنقيح المقال فى علم الرجال، ج2، ص: 57.
[8]. مفید، الإختصاص، ص: 61.
[9]. عسقلانی، الإصابة، ج1، ص: 371.
[10]. کشی، رجال الكشي، ص: 63.
[11]. ابن اعثم، الفتوح، ج2، ص:478.
[12]. ابن اثیر، الكامل في التاريخ، ج3، ص: 359.
[13]. مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص:409 ؛ یعقوبی، تاريخ اليعقوبى، ج2، ص: 194.
ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ابوﺑﻜﺮ با اینکه در نگاه بیشتر مسلمانان یک آقازاده محسوب می‌شد اما ﺷﺮاﻓﺖ و اﺻﺎﻟﺖ را در ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي خانوادگی ﺟﺴﺖ و ﺟﻮ ﻧﻜﺮد بلکه ﺑﺎ اعتماد ﺑﺮ درجات اﻳﻤﺎﻧﻲ، از غل و زنجیرهای دودﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺖ و ﺳﻌﺎدت و ﺑﺨﺘﻴﺎري ﺧﻮد را در پذیرش وﻻﻳﺖ امیرالمومنین ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ (علیهما السلام) و پیروی از ﺳﻴﺮه ایشان ﻳﺎﻓﺖ و در ﺳﺎﻳﻪ ﺳﺎر وﺟﻮد اﻣﺎم زمانش رﺷﺪ ﻛﺮد، ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ و در همین راه به فیض شهادت و عاقبت بخیری ابدی رسید.