جشن مهرگان، مهمترین جشن ایرانیان بعد از جشن باستانی نوروز بود، که همواره در طول تاریخ توسط ملت ایران گرامی داشته می‌شد.
یکی از شاخصه‌های تمایز ملل متخلف در دنیا، جشن‌های ملی_باستانی آنهاست.
در ایران نیز برخی از جشن های باستانی کماکان گرامی داشته می شود و بخصوص هم وطنان زرتشتی‌مان بر گرامی داشت این آداب رسوم اصیل ایرانی اهتمام دارند، بعد از جشن باستانی نوروز که هر ساله تمام مردم ایران آن‌را جشن می‌گیرند، مهمترین جشن باستانی ایرانیان جشن "مهرگان" یا "متراکانا" است، که از دیر باز در میان ایرانیان رواج داشته؛ سال ایرانیان باستان، به صورتی که آن را در سنگ نوشته‌های داریوش دربیستون می‌توان یافت، در پاییز آغاز می‌شد و جشن بسیار معروف مهرگان(بگیاد) ایرانیان باستان، در اصل جشن اول سال ایرانیان بوده‌است، اما در اواخر فرمانروایی داریوش، سال اوستایی نو، سال دینی زرتشتی گشت و روز اول سال به اول فروردین، عید نوروز منتقل شد.(1) به همین جهت بسیاری از مراسم ملی مذهبی نوروز ومهرگان همانندی و یکسانی دارند.
ریشه واژه "مهر" به واژه مشترک هندوایرانی" miθra" برمی‌گردد، به معنای فروغ و روشنایی، دوستی و پیوستگی، وپیوند و محبت است. در این ایام خوان مهرگانی پهن می‌کنند و با انواع خوراکی‌های سنتی مانند شربتی از عصاره گیاه "هوم یا هئومه" که با شیر رقیق شده وهمچنین آش ۷غله که ترکیبی از گندم ،جو ، برنج ، نخود، ماش، عدس و ارزن است از مهمانان پذیرایی می‌کنند.
هرچند در گاه‌شمار یزدگردی این جشن در ۱۶ مهرماه برگزار می‌گردید اما امروزه آن‌را در ۱۰ مهر برگزار می‌کنند و این اختلاف تاریخی به علت تفاوت گاه‌شمار یزدگردی و تاریخ شمسی است؛ در گاه‌شمار یزدگردی تمام ۱۲ ماهِ سال، شامل ۳۰ روز است، حال آن‌که در تقویم شمسی، ۶ماهِ اول سال ۳۱ روز است و همین تفاوت در تعداد روزهای ۶ ماه اول سال، موجب تغییر زمان برگزاری این آئین گردیده است.
در باب آداب مرسوم این‌عید یکی از بارزترین مراسم نوروز و مهرگان "بارعام" شاهان بود، کمااینکه در کتاب سیرالملوک آمده: در عهد باستان در روزگار مهرگان، پادشاه عوام را به دربار می‌پذیرفت و به شکایت‌ها و درخواست‌هایشان رسیدگی می‌کرد.(2). در وجه نامگذاری این روز سخن بسیار رفته، در افسانه‌ها آمده که مهر(میترا) در زمان تولد، با یک خنجر و یک مشعل پا به جهان ما گذاشته است؛ اما میترا در ادامه، با خنجر خود سراغ گاو نخستین می‌رود و پس از سواری گرفتن از او، قربانی‌اش می‌کند. جاری شدن خون این گاو، تمامی گیاهان و سبزه‌های زمین را بارور می‌کند. میترا در پایان حیات زمینی خود، پس از شرکت در یک مهمانی، به آسمان عروج کرد و در زمان برپا شدن قیامت، بازخواهد گشت. میتراپرستان بر این باورند که در روز قیامت، زمانی که یک آتش بزرگ روی زمین پدیدار می‌شود، هم میترا به زمین می‌آید و هم اینکه تنها میتراپرستان از این آتش در امان خواهند بود.(3) فردوسی نیز در شاهنامه آورده که این روز را از آن رو مهرگان نامیدند،که روز پیروزی کاوه‌آهنگر برضحاک، و روز تاجگذاری فریدون به عنوان پادشاه عادل و مهرگستر بوده است.
به روز خجسته سرِ مهر ماه/ به سر بر نهاد آن کـیانی کلاه/
پرستیدن مهرگان دین اوست/تن‌آسانی و خوردن آیین اوست/
اگر یادگارست ازو ماه و مهر/ بکوش و به رنج ایچ منمای چهر.
پی‌نوشت؛
1. کریستین سن؛نخستین انسان وشهریار 471-477
2. سیرالملوک(سیاست‌نامه ) خواجه نظام الملک توسی، ج1 ص57
3. هاشم رضی؛ گاه شماری و جشن‌های ایران باستان 597
از جمله مهمترین مرسومات رایج در جشن مهرگان، "بارعام" پادشاهان بود؛ ضیافتی که در آن عوام به محضر پادشاهان حضور بعمل می‌رساندند.