قصاص بر پایه عدالت، بهترین راهبرد برای ایجاد امنیت روانی و جانی برای جامعه انسانی است و می‌تواند جلوی بسیاری از افراط و تفریط‌ها را بگیرد.
برخی حکم قصاص در آیه 178 سوره بقره[1] را با مفهوم دیگر آیات قرآنى که همه انسان‌ها را یکسان معرفى مى‌کند،[2] در تعارض می دانند و معتقدند اسلام در حکم قصاص بین «برده» و «آزاد» تبعیض قائل شده و انسان آزاد را به سزای قتل برده یا کنیز قصاص نمی کند بلکه به جای او برده ای دیگر مجازات می‌شود، این سنت قبل از اسلام بوده که اسلام آن را امضاء نموده است؟!
در پاسخ به این سؤال باید گفت:
1. برخلاف ادعایی که شده نگاه اسلام به قصاص هرگز چنین نبوده که اگر فردی آزاد برده‌ای را کشت، باید برده‌ای به جای آن فرد آزاد کشته شود، یا اگر مردی، زنی را کشت باید یک زن دیگر به جای او قصاص شود. شبهه کننده از این آیه، تفسیر به رأی کرده و برداشت خود را ارائه داده است در حالی که مفهوم آیه فاقد چنین دلالتی است و چنین مفهومی از آن برداشت نمی‌شود.
2. از آن جایی که عادت عرب جاهلى بر اين بود كه اگر كسى از قبيله آن‌ها كشته میشد تصميم مىگرفتند تا آنجا كه قدرت دارند از قبيله قاتل بكشند، و اين فكر تا آنجا پيش رفته بود كه حاضر بودند به خاطر كشته شدن يك فرد تمام زنان و بردگان طائفه قاتل را نابود كنند آيه فوق نازل شد و حكم عادلانه قصاص را بيان كرد.[3]
اين حكم اسلامى، در واقع حد وسطى بود ميان دو حكم مختلف كه در آن زمان وجود داشت بعضى قصاص را لازم مىدانستند و چيزى جز آن را مجاز نمىشمردند و بعضى تنها ديه را لازم مىشمردند، اسلام قصاص را در صورت عدم رضايت اولياى مقتول، و ديه را به هنگام رضايت طرفين قرار داد.[4]
به عبارت دیگر: در جاهلیت، اگر برده اى، برده دیگرى را مى کشت، صاحب برده مقتول به کشتن آن فرد قاتل اکتفا نمى‌کرد، بلکه به دیگر نزدیکان صاحب آن غلام هم دست درازى مى‌کرد؛ از این‌رو، آیه در مقام این است که در برابر برده فقط برده‌اى کشته مى‌شود و نه بیشتر. پس ولىّ دم حق ندارد به دیگر متعلّقات یا نزدیکان صاحب این برده قاتل دست ببرد.
بنابراین از آیه (العبد بالعبد و الانثی بالانثی) تنها این مفهوم استفاده می شود که وحدت جنسی برای قصاص کافی است یعنی آزاد در مقابل آزاد و برده در مقابل برده؛ اما مفهوم مخالف از آیه استفاده نمی شود تا گفته شود اگر مقتول غلام بود و قاتل فرد آزاد و یا مقتول زن بود و قاتل مرد، در این صورت به جای آن مرد قاتل عبد یا زن دیگری قصاص شود.[5]
به عبارت دیگر آیه در صدد بیان این مطلب است که برای قصاص، قاتل و مقتول باید از نظر طبقه اجتماعی هر دو یا آزاد و یا هر دو برده باشند، بنابراین اگر انسان آزادی مرتکب قتل عمد یک برده شود، قصاص نخواهد شد. البته برای این که برده کشی یک عادت در جامعه نشود، در اسلام مقرّر شده است که اگر کسی کشتن بردگان را عادت قرار دهد و مکرّر مرتکب این عمل ناشایست شود محکوم به مجازات مرگ است، البته نه از باب «قصاص»، بلکه به دلیل افساد در زمین.[6]
3. بر خلاف ادعایی که شده در فقه اسلامی مرد به خاطر کشتن زن، کشته مى‌شود مشروط به این که نصف دیه مرد پرداخت شود، چون دیه مرد دو برابر دیه زن است، ولىّ دم اگر بخواهد مردى را به خاطر کشتن یک زن، قصاص کند، کافى است که با پرداخت نصف دیه، حکم قصاص اجرا شود. پرداخت مبلغ مزبور براى اجراى قصاص نه بخاطر اين است كه زن از مرتبه انسانيت دورتر است و يا خون او كمرنگتر از خون مرد است، اين توهمى است كاملا بي‌جا و غير منطقى كه شايد لفظ و تعبير" خون‌بها" ريشه اين توهم شده است، پرداخت نصف ديه تنها بخاطر جبران خسارتى است كه از قصاص گرفتن از مرد متوجه خانواده او مى‌شود؛
به عبارت دیگر: مردان غالبا در خانواده عضو مؤثر اقتصادى هستند و مخارج خانواده را متحمل مىشوند و با فعاليت‌هاى اقتصادى خود چرخ زندگى خانواده را به گردش در مىآورند، بنابر اين تفاوت ميان از بين رفتن" مرد" و" زن" از نظر اقتصادى و جنبههاى مالى بر كسى پوشيده نيست كه اگر اين تفاوت مراعات نشود خسارت بىدليلى به بازماندگان مرد مقتول و فرزندان بىگناه او وارد مى‌شود، در نتیجه حکمت اسلام بر این است تا با قانون پرداخت نصف مبلغ در مورد قصاص مرد رعايت حقوق همه افراد را كرده و از اين خلأ اقتصادى و ضربه نابخشودنى، كه به يك خانواده مىخورد جلوگيرى نموده باشد.
اسلام هرگز اجازه نمىدهد كه به بهانه لفظ" تساوى" حقوق افراد ديگرى مانند فرزندان شخصى كه مورد قصاص قرار گرفته پايمال گردد.[7]
4. برخلاف ادعایی که شده در روایات نیز قصاص مردی که برده‌ای یا زنی را می‌کشد مشخص است و هرگز زن دیگر و یا برده ای دیگر به جای او قصاص نمی‌شود بلکه او را مورد ضرب شدید قرار می‌دهند و از او دیه کامل عبد را به عنوان غرامت می‌گیرند؛ چنان‌که امام صادق علیه‌السلام برای مرد آزادی که برده‌ای را بکشد قصاص آن را در گرو تنبیه اجرای حد و پرداخت غرامت دیه کامل برده دانسته است.[8]
از جمع‌بندی مطالب استفاده می‌شود که آیه در صدد بیان این معنا نیست که اگر فردی آزاد، برده یا زنی را کشت، برده یا زن دیگری باید به جای مرد قصاص شود، بلکه آیه به دنبال برقراری قصاص عادلانه در جامعه بشری بوده است. برخلاف ادعایی که شده هرگز برده یا زن دیگر به جای فرد قاتل که حر بوده کشته نمی شود.
پی‌نوشت
1. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنْثىَ بِالأُنْثىَ ...؛ اى کسانی که ایمان آورده‌اید حکم قصاص در مورد کشتگان، بر شما نوشته شده است: آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن... .»
2. حجرات، 13.
3. الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 1، ص 172 - 173؛ تفسیر نمونه، ج 1، ص 603، ذیل آیه: 178 سوره بقره.
4. تفسیر نمونه، ج 1، ص 603.
5. برگرفته از: مدرسه فقاهت، درس خارج فقه آیت الله سبحانی، 13 / 9 / 1398.
6. رضوانی، اسلام شناسی و پاسخ به شبهات، ص 350.
7. تفسیر نمونه، ج 1، ص 611 - 612.
8. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 479.
اسلام به عنوان کامل‌ترین دین، همه مسائل را با واقعبينى و بررسى همه جانبه دنبال مىكند. در مساله خون بىگناهان نیز قصاص بر پایه عدالت به عنوان یک استراتژی قرآنی می‌تواند امنیت جانی انسان‌ها را در مقابل افراد تندور حفظ نماید. این راهبرد در مقابل آئين تحريف شده يهود که تنها تكيه بر قصاص مىكند و مسيحيت كنونى که فقط راه عفو يا ديه را به پيروان خود توصيه مىنمايد، قرار دارد و حد وسط بین آن دو شمرده می‌شود. از نگاه اسلام فرد آزاد در مقابل آزاد، بنده در مقابل بنده، زن در مقابل زن قصاص می‌شود.