حفظ کرامت و عزت انسان‌ها همواره مورد توصیه و سفارش نبی مکرم اسلام(صلیاللهعلیهوآله) بوده است. سفارشات و برخوردهای ایشان با بردگان نمونه‌ای از اخلاق فضیلت‌مدارانه ایشان در برخورد با انسان‌هاست.
در برخی منابع روایی آمده است وقتی «میمونه» همسر پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) یکی از کنیزان خود را آزاد کرد پیامبر به او فرمودند:
«لَوْ أُعْطِيتِهَا أَخْوَالَكِ كَانَ أَعْظَمَ لِأَجْرِكِ؛[۱] اگر آن کنیز را به دایی‌هایت می‌بخشیدی اجر و ثواب تو بیشتر بود.»
معاندیان و دشمنان اسلام از این حدیث سوء استفاده کرده و ادعا می‌کنند پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) از آزاد شدن یک انسان ناراحت گشته و همواره به دنبال بهره‌کشی و استفاده از انسان‌ها بوده است.
عدم وجود این روایت در منابع شیعه
این روایت را در منابع حدیثی شیعه یافت نشد. اما اهل‌سنت در برخی از کتاب‌هایشان از جمله «المعجم الکبیر» نوشته سلیمان بن احمد طبرانی متوفای ۳۶۰ قمری[۲] و همچنین «الصحیح البخاری» نوشته محمد بن اسماعیل بخاری متوفای ۲۵۶ قمری این حدیث را آورده‌اند.[۳]
صرف نظر از صحت یا عدم صحت این روایت آنچه دشمنان اسلام به دنبال بهره بردن از آن هستند در مفاد این روایت وجود ندارد.
سیره پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) در برخورد با مردم و تلاش حضرت در جهت کرامت انسانی نشان می‌دهد پیامبر خاتم(صلیاللهعلیهوآله) هرگز به دنبال بهره‌کشی از بردگان نبودند.
پیامبر مهربانی‌ها
نبی مکرم اسلام(صلیاللهعلیهوآله) همواره با مهربانی و محبت با مردم برخورد می‌کردند. همین ویژگی پیامبر سبب شده بود که مردم پیرامون حضرت جمع شده و شیفته ایشان باشند. قرآن کریم می‌فرماید:
«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِك...؛[۴] پس به بركت رحمتى از جانب خداوند با آنها (امت خود) نرمخو شدى، و اگر بد خلق و سخت‌دل بودى حتما از دورت پراكنده می‌شدند.»
تبدیل روز انتقام و برده‌کشی به روز عطوفت و مهربانی
پیامبر حتی با دشمنان دیرینه خود نیز از سرِ گذشت و مرحمت برخورد می‌کردند. هنگامی که مکه توسط مسلمانان فتح شد، شخصی از مسلمانان این جمله را تکرار می‌کرد: «امروز روز کشتار و جنگ و انتقام است، امروز روز شکسته شدن حرمت هاست اما پیامبر مهربانی‌ها که با هر گونه خشونت مخالف بود، فرمودند: امروز روز رحمت و مهربانی است.»[۵]
حضرت رسول(صلیاللهعلیهوآله) در آن زمان می‌توانستند تمام مشرکان مکه را اسیر کرده و به بردگی بکشند اما سیره انسان دوستانه و محبت‌آمیز ایشان اجازه چنین کاری نمی‌داد. به همین خاطر حضرت خطاب به مشرکان مکه فرمودند:
«ذْهَبوُا فَأَنْتُم الطُّلَقاء؛[۶] بروید که همه‌تان آزادید.»
توصیه به حفظ کرامت بردگان
از نظر پیامبر گرامی اسلام برده‌ها تفاوتی با سایر انسان‌ها ندارند. ایشان همواره به مسلمانان توصیه می‌کردند بردگان را با الفاظ برده و کنیز صدا نزنند و کرامت ایشان را حفظ کنند.
در روایت است که پیامبر می‌فرمودند:
«لاَ يَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ عَبْدِي وَأَمَتِي و لکِنْ فَتَایَ و فَتاتِی؛[۷] هیچ کس در خطاب به بردگان خود، از کلمه برده و کنیز استفاده نکند بلکه از جوانمرد استفاده کند.»
توصیه به یکسانی لباس بردگان و اربابان
از نظر پیامبر گرامی اسلام(صلیاللهعلیهوآله) کنیزان و برده‌ها هیچ تفاوتی با فرزندان و خانواده مسلمانان ندارند. طبق توصیه پیامبر شایسته است که لباس و غذای بندگان همان لباس و غذایی باشد که صاحبان و اربابان ایشان مصرف می‌کنند.
از امیرالمومنین(علیه‌السلام) روایت است که پیامبر اسلام(صلیاللهعلیهوآله) می‌فرمودند:
«أَلْبِسُوهُمْ مِمَّا تَلْبَسُونَ وَ أَطْعِمُوهُمْ مِمَّا تَأْكُلُون؛[۸] از آنچه خودتان می‌پوشید بر آنها بپوشانید و از آنچه خود می‌خورید به آنها غذا دهید.»
چرا پیامبر با آزادی کنیز مخالفت کرد
نکته‌ای که در اینجا شایسته توجه است نابسامانی زندگی و رخ دادن سختی‌هایی است که گاهی برای بردگان آزاد شده رخ می‌دهد. بسیاری از بردگان خانواده و اموال خود را در جنگ یا به علت‌های مختلف از دست داده بودند و در واقع خانواده و نزدیکان دیگری غیر از صاحبان خود نداشتند.
از همین رو گاهی آزاد کردن بندگان نه تنها فایده‌ای برای آنان نداشت بلکه باعث بروز سختی‌‌ها و مشکلات بیشتری برای آنها می‌گردید.
بنابراین با فرض صحت روایتی که ابتدا از میمونه؛ همسر پیامبر بیان کردیم، و با توجه به سیره حضرت رسول(صلیاللهعلیهوآله) مبنی بر حفظ کرامت انسان‌ها و برخورد محبت‌آمیز با بردگان، می‌توان گفت آزاد کردن آن کنیز به مصلحت او نبوده و چه بسا با جدایی از خانواده پیامبر گرفتاری‌ها و مشکلات بسیاری برای او رخ می‌داده است، به همین خاطر پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) به همسر خود فرمودند: که ای کاش آن را به دایی‌های خود می‌دادی چرا که در این صورت سرنوشت بهتری برای او رقم می‌خورد.
پی‌نوشت
[۱] المعجم الکبیر، ج۲۴، ص۲۷.
[۲] همان.
[۳] صحیح البخاری، ج۳، ص۱۵۸.
[۴] سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
[۵] دانشنامه امام علی(علیه‌السلام)، ج۱، ص۳۱۵.
[۶] همان.
[۷] مجمع‌البیان، ج۵، ص۳۵۵.
[۸] الغارات(چاپ قدیم)، ج۱، ص۶۶.
سیره پیامبر گرامی اسلام(صلیاللهعلیهوآله) گواهی روشن و کاملی برای رفتار مهربانانه و برخورد شرافتمندانه با انسان‌هاست. حضرت هرگز به دنبال بهره‌کشی و استفاده نامناسب از بردگان نبودند. طبق آموزه‌های نبی خاتم(صلیاللهعلیهوآله) بردگان و انسان‌های آزاد باید در خوراک و پوشاکی که استفاده می‌کنند برابر و یکسان باشند.