ضرورت شکل گیری حکومت دینی از نگاه عقل و شرع

آیا تشکیل حکومت دینی از نگاه عقل و شرع لازم و ضروری است؟

پاسخ به این سؤال را تحت چند عنوان مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم:

1. مفهوم شناسی حکومت و حکومت دینی
حکومت به معنای عام آن به معنای هیئت حاکمه است که مجموعه‌ سازمان‌ها و نهادهای موجود در قدرت سیاسی حاکم بر جامعه را دربر می‌گیرد. حکومت دینی؛ حکومتی است که مرجعیت همه جانبه دین خاصی را در عرصه سیاست و اداره جامعه پذیرفته است؛ یعنی دولت و نهادهای مختلف آن، خود را در برابر آموزه ها و تعالیم دین و مذهب خاصی متعهد می داند و سعی می کند در تدابیر و تصمیمات، وضع قانون و شیوه سلوک با مردم، نوع معیشت و تنظیم انحای روابط اجتماعی، دغدغه دین داشته باشد و در همه این شئون حکومتی از تعالیم دینی الهام بگیرد و آنها را با دین موزون و هماهنگ کنند.[1]

2. ضرورت شکل گیری حکومت دینی از نگاه عقل و شرع

الف. برهان عقلی
تشکیل حکومت دینی از طرف پیامبران و اولیای الهی در صورت فراهم شدن بستر زمانی و مکانی آن عقلا ضروری است. اجتماعی بودن انسان و تضاد منافع آنها و نیز اراده خداوند بر تکامل مادی و معنوی جامعه تنها در پرتو تشکیل حکومتی دینی که اراده الهی را حاکم سازد امکان پذیر است، از طرفی ماهیت قوانین دینی همچون جهاد، دفاع، قضاوت، اجرای حدود و بسط عدالت که هدف والای پیامبران الهی بوده تنها به وسیله حکومت دینی می‌تواند محقق و اجرا شود و بدون آن امکان پذیر نیست از این رو تشکیل چنین حکومتی برای تحقق این اهداف و برنامه ها عقلا ضروری و واجب بوده و پیامبران و اولیای الهی نیز بر همین مبنا اقدام به تشکیل آن نموده اند. البته این ضرورت مخصوص به زمان و مکان خاصی نیست و تمام زمان ها و مکان ها را در بر می‌گیرد.[2]

ب. برهان نقلی
آیات:
بررسی آیات و روایات مربوط به احکام و ابعاد حکومت نشان می‌دهد که برپایی حکومت در جامعه انسانی امری لازم و ضروری است؛ زیرا اجرای برخی از احکام الهی، متوقف بر وجود حکومت است. آیات زیادی در قرآن به صراحت بر شکل گیری حکومت دینی دلالت دارد.[3]

از جمله این آیات می توان از آیه: «... وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاءُ ۗ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ؛[4] و خداوند حکومت و دانش را به او (حضرت داود) بخشید و از آن چه می خواست به او تعلیم داد، و اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نمی کرد، زمین را فساد فرا می گرفت، ولی خداوند نسبت به عالمیان لطف و احسان دارد.»؛

این  آیه نشان می دهد اگر حکومت مقتدر ونیرومندی نباشد و جلوی طاغیان و سرکشان را نگیرد، زمین پر از فساد می شود به این ترتیب حکومت عادلانه یکی از عطایای بزرگ الهی است که جلوی مفاسد دینی و اجتماعی را می گیرد.[5]

«الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ؛[6] آنها (یاران الهی) کسانی هستند كه هرگاه در زمين به آنها قدرت دادیم، نماز را برپا می دارند، و زکات می پردازند، و مردم را به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای زشت بازمی دارند.»؛ این آیه، برپایی امر به معروف و نهی از منکر و ادای زکات در مقیاس گسترده و عام خود تنها در پرتو تشکیل حکومت میسر می‌داند، از این‌رو مؤمنان تنها در صورت به قدت رسیدن می توانند این احکام الهی را پیاده و همگانی کنند.[7] به هر صورت تمکین، در آیه به معنای برپایی حکومت است و این معنا نشان می‌دهد که برپایی حکومت امری مشروع است؛ زیرا خداوند آن را مایه تمکین مسلمین قرار داده تا حق و عدالت را بر پا دارند.

از آيات متعددى از قرآن مجيد بر مى‌آيد؛[8] كه حكومت الهى يكى از نعمت هاى بزرگ خداست؛ و اين نيست مگر به خاطر نقش مهمّى كه در نظم جامعه انسانى و جلوگيرى از مظالم و ستم‌ها و فراهم ساختن شرايط تكامل انسان‌ها دارد.[9]

روایات:
در نگاه روایات نیز به صراحت بر تشکیل حکومت دینی تصریح شده است[10] چنان که در روایتی حضرت علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید: «امت بايد امام و پيشوايى داشته باشند كه قيام به كارهاى آنها كند، و به آنها امر و نهى نمايد، و حدود الهى را در ميان آنها برپا دارد، با دشمن پيكار كند، و غنائم را عادلانه تقسيم نمايد، واجبات را تحقق بخشد، و ابواب صلاح آنها را به آنان نشان دهد، و از آنچه براى آنان زيان بخش است برحذر دارد؛ زيرا امر و نهى يكى از اسباب بقاى خلق است؛ و گر نه تشويق و ترس از بين مى‌رود، و هيچ كس از گناه باز نمى‌ايستد، نظام جامعه فاسد مى‌شود و اين سبب هلاكت بندگان خداست.»[11]

در برخی روایات نیز اگر از حاکم ظالم برای اداره جامعه یاد شده است اين به خاطر آن است كه اگر دسترسى به حكومت عادل نباشد حدّاقل حكومت ظالم براى حفظ خويش مجبور است امنيت را حفظ، كند و مرزهاى كشورش را از تجاوز دشمنان محفوظ نگهدارد؛ در حالى كه اگر قيد و بند حكومت برداشته شود همه چيز به هم مى‌ريزد؛ و افراد فاسد و مفسد، اموال‌ مردم را به تاراج مى‌برند؛ و خون بى‌گناهان را بى حساب مى‌ريزند، و دشمنان به آسانى در قلمرو آن كشور نفوز مى‌كنند و آنها را تحت سلطه خويش در مى‌آورند.[12]

بنابر این، شکل گیری حکومت دینی از نگاه عقل و شرع امری ضروری است. جلوگیری از مفاسد و ستم ها، بسترسازی برای تکامل و سعادت انسان‌ها، گسترش عدالت، تحقق و اجرای احکام الهی مانند جهاد، دفاع، قصاص، حدود و ... تنها تحت لوای حکومت دینی می توانند در جامعه محقق شوند.

پی‌نوشت:
1. واعظی، حکومت اسلامی، ص 28 - 32.
2. جوادی آملی، ولایت فقیه، ص 30؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج 10، ص 17 - 21. اقتباس و تلخیص از متن.
3. حج: 40 - 41؛ بقره: 246 - 251؛ یوسف: 43 - 56.
4. بقره: 251.
5. پیام قرآن، ج 10، ص 11.
6. حج: 41.
7. پیام قرآن، ج 10، ص 21.
8. نساء: 105؛ آل عمران: 23؛ مائده: 49 - 50.
9. انبیاء: 79؛ مائده: 20؛ ص: 35؛ نساء: 54؛ آل عمران: 26.
10. نهج البلاغه، خطبه: 40؛ بحار الانوار، ج 6، ص 60؛ ج 75، ص 235؛ ج 90، ص 41.
11. بحار الانوار، ج 90، ص 41.
12. پیام قرآن، ج 10، ص 16 - 17.