- امام حسن عسکری (علیه السلام) دارای فعالیت های علمی قابل توجهی بودند.
اشاره
امام ابا محمد؛ حسن بن على، ملقب به عسكرى در سال 232 هجرى ديده به جهان گشود و در سال 254 هجرى عهده‌دار منصب امامت گرديد.[1] او به اجبار سياسى در سامرا اقامت گزيد. محدوديت‌هاى اعمال شده از سوى حكومت سبب محدود شدن ارتباط امامان با شيعيان گرديد. از سوى ديگر، خود امامان متأخر شيوه‌هايى به كار گرفتند كه باعث شد جامعۀ شيعه براى دورۀ غيبت آمادگى بيشترى پيدا كند. اما با وجود فضای بسته و خفقان سیاسی، امام حسن عسکری (علیه السلام) از فعالیت‌های علمی خویش باز نایستادند.
تفسیر قرآن
امام حسن عسکری (علیه السلام) در دوران حيات پربركتشان، همان گونه كه به انتشار سنّت پيامبر اكرم (صلّى اللّه عليه و آله) و آثار پدرانشان و نوشته‌هاى خود همت گماشتند فرصتى نیز براى نشر تفسير صحيح و روان از قرآن كريم يافتند.
از جمله تفسير قرآنى است كه آن را بر حسن بن خالد برقى املا فرمودند و او نوشت كه در برخى روايات به تفسير عسكرى (عليه السلام) معروف است و تا 120 جلد می‌رسید اما امروز مقدار کمی از آن در دسترس است.[2]
بيان مسائل فقهى و احكام
صدها راوى و دانشمند در زمان امام حسن عسكرى (عليه السلام) برای بازنگری مسائل و احكامى كه فرقه‌هاى منحرف مانند غلات، به دورغ به ائمه اطهار (عليهم السلام) نسبت داده بودند تلاش می‌کردند و براى رفع اشكال و سؤالات، به خصوص اگر روایتی بر آن مطلب نمی‌يافتند، نزد امام (علیه السلام) فرستاده و یا با دشواری به محضر ایشان رسیده، آن را مطرح مى‌كردند و حضرت پاسخ می‌گفتند و يا با دست مبارک خود، پاسخ را می‌نوشتند.[3]
مناظره و دفاع از حریم شیعه
برخورد با بدعت‌ها، تحریفات و انحرافات پیش آمده در جامعه، از دیگر فعالیت های علمی و فرهنگی امام عسکری (علیه السلام) بود. حساسیت امام (علیه السلام) وقتی دو چندان می‌شد که این کژی‌ها توسط دانشمندان و علما رخ می‌داد.
برای نمونه، مساله لزوم تقلید مردم از فقهاء در مسائل فقهی، یکی از شبهاتی است که از دیرباز مطرح بوده و امام عسکری (علیه السلام) در پاسخ به کسانی که تقلید در تعالیم شیعه را با تقلید رایج در میان یهود مقایسه کردند، فرمودند: خداوند یهودیان را در قرآن به دلیل پیروی از بزرگان یهود مذمت کرد؛ زیرا یهودیان با اینکه شاهد انحراف و بدعت عالمان خود بودند اما همچنان سکوت کرده و از آنها پیروی می‌کردند.[4]
حال آنکه شیعیان باید از فقیهی تقلید کنند که نفس خود را پاس دارد، دين خود را حفظ كند، به مخالفت با هواهاى نفسانی برخيزد و فرمان خداى را اطاعت كند؛ اما اگر فقیهی چنین ویژگی‌هایی نداشت و دنیاپرستی او را احاطه کرد، بی‌شک زیان او برای اهل بیت (علیهم السلام) از زیانی که لشکر یزید به امام حسین (علیه السلام) وارد ساخت بیشتر است.[5]
تربیت شاگردان
صفحات تاریخی بیش از 100 شاگرد برای امام حسن عسکری (علیه السلام) ثبت کرده[6] كه هزار اثر از فرمايش‌هاى ائمه اطهار (عليهم السلام) در مسائل و مواضع گوناگون تأليف كردند؛ اما بی‌شک تعداد آنها فراتر از این مقدار است زیرا تعداد شيعيان در زمان امامت امام عسكرى (عليه السلام) در برخى مناطق ايران، كوفه، بغداد، مدائن، مصر، يمن و حجاز و حتى سامراء، به ده‌ها ميليون می‌رسيد كه مرجعى جز امام نداشتند و همه وجوهات و خمس آنها به سوى امام فرستاده می‌شد.
یکی از شاگردان و وکلای امام، عثمان بن سعيد العمرى، معروف به «روغن فروش» بود که از ترس و تقيه حاکمان، وجوهاتى را كه نزدش فرستاده مى‌شد در درون ظرف روغن نزد حضرت می‌فرستاد.[7]
توصیه به تشکیل حلقه‌های معرفتی
امام عسکری (علیه السلام) براى خنثى كردن حركات و نيرنگ‌هاى حكومت، نوشته‌ها، نصايح و توصيه‌هايى براى شاگردان و اصحاب خويش و متفكران فرستادند و آنها را به شركت در جلسات مناظره و تدوين حقايق و ثبت و ضبط مطالب و آراء تشويق نمودند.
طبق توصيه‌هاى آن جناب، حلقه‌هاى تدريس و مذاكره در كوفه و بغداد و حجاز و قم منعقد می‌شد و اصحاب ائمّه اطهار (عليهم السّلام) اخبار و مسائل را از يكديگر می‌گرفتند. محمد بن مسعود عيّاشى، كه معاصر امام هادى و امام عسکری (علیهما السلام) بود، ثروت پدرش را براى نشر آثار اهل بيت (عليهم السلام) خرج كرد و خانه‌اش مانند مسجد، محل تجمع ده‌ها نسخه‌بردار، قارى متن و تعليقه‌نويس بود.[8]
نتیجه
امام حسن عسکری (علیه السلام) در سخت‌ترین شرایط سیاسی و اجتماعی زیست می‌کردند و توسط حاکمان ستمگر تحت فشار شدید بودند؛ با این حال، بررسی آثار تاریخی و حدیثی، پرده از کوشش‌های علمی آن حضرت برمی‌دارد و مشخص خواهد شد که امام (علیه السلام) با وجود عمر کوتاه خویش، توانستند شیعیان را از چشمه‌سار دانش خویش سیراب سازند.
پی نوشت
[1]. کلینی، الكافي، ج1، ص: 503و497.
[2]. صدر، تأسيس الشيعة لعلوم الإسلام، ص: 330.
[3]. هاشم معروف، سيرة الأئمة الاثني عشر(علیهم السلام)، ج3، ص: 496.
[4]. مائده/78-79.
[5]. طبرسی، الإحتجاج، ج2، ص: 458-457.
[6]. طوسی، رجال الطوسي، ص: 397-403.
[7]. مجلسی، بحار الأنوار، ج51، ص: 344.
[8]. اردبیلی، جامع الرواة، ج2، ص: 193.
دوران زندگانی امام حسن عسکری (علیه السلام) کوتاه اما پر ثمر بود. جو بسته سیاسی در زمان امام (علیه السلام) مانع از فعالیت های علمی ایشان نشد. از منظر هدایت فردی، به مواردی از قبیل تفسیر قرآن، بازشناسی احادیث صحیح از دروغ، پاسخ به پرسش‌های فقهی شیعیان می توان اشاره کرد. از دید فعالیت تشکیلاتی نیز امام (علیه السلام) غیر از آنکه شاگردان متعددی را پرورش دادند، شیعیان سراسر مملکت اسلامی را به تشکیل حلقه های معرفتی و دانش افزایی توصیه فرمودند.