بررسی اوضاع مالی حوزه‌های علمیه از قاجار تا دوران حاضر

مسائل مالی حوزه های علمیه از جمله اموری است که دشمن برای ایجاد بدبینی نسبت به جامعه روحانیت آن را دست خوش خود قرار داده و در ادعایی تأمین هزینه های مالی حوزه ها را از گذشته تاکنون به وسیله مراکز دولتی می دانند. بنابراین پرسش فرارو این خواهد بود که آیا امور مالی حوزه ها از گذشته تاکنون به وسیله دولت ها تأمین می شد؟

این مقاله با رجوع به منابع و داده های تاریخی به بررسی وضعیت امور مالی حوزه های علمیه از زمان قاجار تا عصر کنونی می پردازد

گزارش ها نشان می دهد مسائل مالی حوزه ها در عصر قاجار بیشتر از طریق وجوهات شرعیه، موقوفات، هدایا و کمک های مردمی تأمین می شد و وابسته به هیچ دولتی یا جریان سیاسی نبوده است.

چنان که در دفاتری به نام «کتابچه جمع و خرج کل» که متعلق به دوران قاجار بوده و هزینه های مصرف شده سالیانه قدس رضوی در آن نوشته می شد، از برخی مستمری ها و هدایایی که به علما می دادند سخن به میان آمده است.[1]

هرچند در دوران قاجار علما نفوذ زیادی در دربار قاجار داشته اند اما پادشاهان نمی توانستند در امور حوزه دخالت کنند، در این دوران به غیر از عده ای قلیل دیگر علما و طلاب دارای مناصب حکومتی نبوده و امور معیشتی خود را از راه های دیگر تامین می‌کردند.[2]

در اواخر دوران قاجار و پهلوی استقلال مالی حوزه ها توسط مرجعیت شیعه تأمین می شد، چنان که در عصر زعامت آیت الله حائری هزینه های حوزه و طلاب همانند گذشته از طریق وجوه شرعیه، موقوفات آستانه و کمک های مردم خیرّ تامین می‌شد.

در این دوران حوزه ها در مضیقه و وضع مادّی بسیار بدی بود به گونه ای که شهریه همه طلاب در این دوران 750 تومان بود که مبلغ بسیار ناچیزی به حساب می‌آمد، اما تأمین همین مقدار برای آیت الله حائری و مدیران حوزه ها بسیار سخت بود.

در نقلی آمده که همین مقدار کم شهریه در یکی از ماه ها به دست شیخ نرسید و آیت الله بافقی معاون مرحوم حائری به مسجد جمکران رفت و با استغاثه و توسل به حضرت صاحب الزمان (عج) درخواست حل این مشکل نمود که اول صبح همان روز یکی از بازاریان تهران مبلغ 750 تومان به منزل حاج شیخ آورد و به ایشان تحویل داد.[4]

پس از آیت الله حائری سه نفر از بزرگان و زعمای حوزه (آیات عظام خوانساری، صدر و حجت کوه کمره ای) عهده دار شهریه به طلاب شدند اما پس از آن آیت الله سید محمد باقر خوانساری و سید رضا صدر از امور مالی حوزه کنار رفتند. این کناره گیری وضع شهریه طلاب را بدتر کرد و چنان که از اخبار استفاده می شود تنها آیت الله حجت عهده دار شهریه شد و مبلغ آن هم به قدری کم بود که تأمین مخارج طلاب را نمی کرد.[5]

گاهی در این تأمین شهریه به ناچار از مردم قرض می گرفتند چنان که آیت الله صدر برای تأمین شهریه طلاب گاهی به کسری می خورد و مجبور می شد از بازاریان قرض بگیرد. ایشان می گوید:

«بعد از رحلت آیت الله حائری ... من متصدی شدم تا به طلبه ها شهریه بدهم، یک وقت وجوهات نرسید، پیشکارم ملا ابراهیم، می رفت از بازاریان پول قرض می کرد، می آورد و شهریه را می دادم، چند ماه به همین منوال پول قرض کردم و شهریه را دادم تا یک وقت دیدم 12 هزار تومان مقروض شده‌ام، گفتم این ماه دیگه شهریه نمی دهم دیگه نمی توانم قرض بکنم، طلبه ها به خانه‌ام آمدند ... گفتند آقا چرا شهریه نمی دهی؟ گفتم پول ندارم...
ایشان پس از آن به حرم رفته و از این وضع، محضر حضرت معصومه (سلام الله علیها) شکایت می کنند ... دیری نگذشت فردی آمد و مبلغی زیاد که شهریه یک سال طلبه ها را تأمین می کرد، به آیت الله صدر داد و او نیز همه قرض ها را ادا کرد و شهریه طلبه ها را تا یک سال ادامه داد.[6]

در دوران آیت الله بروجردی نیز همچنان وضعیت امور مالی حوزه ها تا چندین ماه نابسامان بود به گونه ای که وجوه کافی برای پرداخت شهریه طلاب وجود نداشت. در این دوران شهریه طلاب رتبه بندی شد، پس از آن که کمی امور، سامان دهی شد، وضع شهریه کمی از گذشته بهتر گردید.[7]

پس از پیروزی انقلاب نیز استقلال حوزه ها باقی ماند و امور معیشتی طلاب غالباً از راه شهریه تأمین می شود.

در گفتاری از مقام معظم رهبری این استقلال مالی حوزه ها به زیبایی به تصویر کشیده شده است، ایشان می‌‌فرماید:

«روحانیت شیعی، نه در کنار دولت‌ها بود و نه سفره‌ی رنگارنگ شخصی داشت. او در جوار مائده‌ی طبقات مستضعف و متوسط اجتماعی، دانش می‌اندوخت و می‌پراکند. به مناعت و قناعت ره می‌سپرد و چون آن سفره تاراج می‌شد، ‌خود در درد و رنج ایشان شریک می‌گشت و با غارتگران در می‌آویخت، ... ذران معیشت روحانیت به صورت سهم امام، تا انواع دیگر کمک‌های مالی، بر دوش مردم بوده است ... .»[8]

پس از انقلاب اسلامی به رهبری امام، بین حوزه و دولت اسلامی روابط دوستانه و خوبی برقرار شد و حوزه های علمیه برای پیشبرد اهداف مقدس جمهوری اسلامی همیشه یار و یاور و در کنار دولت ها بوده‌اند. این همکاری به معنای وابسته بودن حوزه ها به دولت ها برای تأمین امور مالی یا آموزشی خود نبوده بلکه بیشتر با رویکرد کمک به دولت ها برای رفع مشکلات بوده است. هرچند در قانون برای حوزه ها همانند دیگر مراکز علمی و فرهنگی ردیف بودجه ای تعریف شده اما این ردیف بودجه ای بیشتر برای امور عمرانی و آموزشی بوده است و نسبت به دیگر مراکز دولتی سهم مجموعه‌های حوزوی با همه تکلیف اجتماعی­ که بر عهده آنهاست بسیار ناچیز و کمتر از نیم درصد است.[9]

تأمین مسائل مالی طلبه ها و حقوق اساتید همان روش گذشتگان از وجوهات شرعیه و موقوفات استفاده می‌شود.

پی نوشت
1. نزهت احمدی، «گزارش ریاض العلماء از منابع مالی علمای عصر صفوی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال یازدهم، ش 42، سال نشر: 1398، ص 13 - 16.
2. مریم دخت مجیدی، بررسی مقامات و مناصب روحانیون در دوره قاجار با تأکید بر منابع، فصلنامه روایات تاریخ، سال اول، شماره اول، تابستان 1395، ص 45.
3. سخنرانی در جمع طلاب علوم دینی، در مدرسه‌ی فیضیه، 1366/9/11.
4. «گفتگو با آیت الله العظمی اراکی (ره)»، مجله حوزه، ش 12، ص 38.
5. دوانی، مفاخر اسلام، ج 12، ص 207؛ شریف رازی، آثار الحجة، ج 1، ص 90.
6. عبدی، همگان با زائران عارف، مصاحبه با آیت الله رمضانی فردویی، ص 287 - 289.
7. دوانی، مفاخر اسلام، ج 12، ص 470؛ تاریخ 1200 ساله حوزه علمیه قم، ص 129 - 130 - 150.
8. سخنرانی در دیدار با علما و روحانیون زابل، 1365/2/9.
9. خبرگزاری رسا، ناگفته هایی درباره بودجه حوزه و هجمه های هدفمند، 14 دی 1398، کد خبر:  ۶۳۳۵۶۷، https://b2n.ir/962389.