پدافند غیر عامل در حکومت نبوی

استفاده از پدافند غیر عامل، از جمله راهبردهای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای حفظ جامعه اسلامی در مقابل عملیات خصمانه دشمن بوده است. داده های تاریخی نشان می دهد در طول حیات چندین هزار ساله تمدن بشری، جنگ و نزاع همیشه وجود داشته و تمدن ها برای رسیدن به منافع خود از آن استفاده می نمودند.

برخلاف تمدن های بشری که غالبا بر پایه جنگ و خونریزی بنا شده بود تمدن اسلامی از ایدئولوژی فکری و استراتژی غیر نظامی برای تأمین منافع، سعادت و کمال بشری استفاده نمود. در بیشتر دوران حکومت نبوی، علوی و حسنی که مجموعاً نزدیک به 16 سال به طول انجامید نوعی سیاست دفاعی غیر مسلحانه بر پایه وحدت و تعامل با قدرت های سیاسی به کار گرفته شد.

در ادامه به برخی از مهمترین تاکتیک ها در حیات 23 ساله پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) پرداخته می شود:

1. مکان یابی صحیح برای استقرار نیروها
مکان یابی صحیح، اصلی حیاتی برای استقرار نیروها و راهبردی غیر مسلحانه برای حفظ جان آنها بوده است. حجاز به عنوان زادگاه پیامبر و خاستگاه تمدن اسلامی از جمله مکان هایی است که جنگ و نزاع های قبیله ای رویکرد غالب آن منطقه بوده، با ظهور اسلام و شکل گیری دولت اسلامی توسط پیامبر - به عنوان یک قدرت نوظهور در تعاملات سیاسی آن روز دنیا - توجهات را به سوی این منطقه معطوف نمود. با اینکه پیام اسلام، پیام صلح و دوستی بوده اما برای قدرت های داخلی و خارجی شکل‌گیری چنین حکومتی گران آمده و عَلَم مخالفت و جنگ را با دولت نبوی برافراشتند.

پیامبر گرامی اسلام نیز برای حفظ جامعه اسلامی در مقابل این جبهه سفاک که از جهت ساز و برگ جنگی از سپاه اسلام قدرتمند تر بودند از تاکتیک های دفاعی مختلفی از جمله پدافند غیر مسلحانه استفاده نمودند. این استراتژی غیر نظامی توانست جبهه کفر را در بیشتر عملیات، زمین گیر کرده و به شکست بکشاند و کمترین تلفات جنگی را برای هر دو سپاه در پی داشته باشد. هجرت یاران از مکه به حبشه، اختفاء، صلح، حفر خندق، تسلط بر مکان های حیاتی، به کارگیری از مناطق صعب العبور برای حفظ سپاه، تعامل و وحدت بین نیروها و استفاده از اخلاق حسنه از جمله پدافندهای غیر مسلحانه به کار رفته در مقابل جبهه کفر و شرک بوده است.

مکان یابی صحیح برای استقرار نیروها، تاکتیکی بود که از همان روزهای نخست ظهور اسلام در مکه مورد استفاده پیامبر قرار گرفت و حضرت در مقابل سپاه کفر - که با تمام قدرت در مقابل مکتب توحیدی اسلام صف آرایی نمودند و تلاش می کردند تا با فشار حداکثری علیه بنیان فکری نهضت و یاران حضرت، وی را به تسلیم در مقابل خود و دست برداشتن از آیین توحیدی مجبور کنند - اقدام به هجرت یاران به سوی حبشه نمود[1] و از این طریق، علاوه بر دفاع از جان اصحاب، بستر گسترش اسلام را در آن منطقه نیز فراهم نمود.

توطئه قتل پیامبر نیز در دستور کار مشرکین قرار گرفت که حضرت با استفاده از تاکتیک اختفاء و فریب، به غار ثور پناهنده شد و حضرت علی علیه السلام را در بستر خود قرار داد.[2]

هجرت یاران از مکه به مدینه قبل از ورود خود به مدینه از دیگر اقدامات غیر مسلحانه برای دفاع از جان یاران توسط رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) بوده است؛ چرا که اگر پیامبر خود جلوتر وارد مدینه می شد دشمنان، یاران پیامبر را در مکه امان نمی دادند و آنها را سخت مورد آزار و اذیت قرار می دادند.

در سال دوم هجرت نیز توانستند با تسلط بر مکان های حیاتی مثل چاهای آب بدر دشمن را زمین گیر کرده و تعامل نظامی را برهم زنند. در نبرد «اُحد» نیز با استفاده از مناطق صعب العبور و استقرار سپاه اسلام در آن مناطق جان آنان را تضمین و زمینه پیروزی را با کمترین تلفات در اولین رویارویی با دشمن فراهم کردند.[3]

استفاده از امکانات شهری و کندن خندق در جنگ احزاب، از دیگر پدافندهای غیر مسلحانه و بازدارنده ای بوده که پیامبر در مقابل جبهه تا بن دندان مسلحِ مشرکین و یهود استفاده کرد که به پیروزی سپاه اسلام منجر شد.[4]

ترفند فریب، از دیگر تاکتیک های غیر مسلحانه دولت نبوی در فتح مکه بوده است. در سال هشتم هجرت و قبل از فتح مکه، پیامبر فرمان داد شعله های آتشی خارج از شهر مکه برپا کنند و از این طریق سپاه اسلام را دوبرابر جلوه داده و اسباب رعب و وحشت را در سپاه کفر ایجاد کنند؛ این شیوه غیر مسلحانه علاوه بر تضمین جان نیروها، موجب فتح مکه بدون جنگ و خونریزی شد.[5]

2. وحدت
از دیگر استراتژی های غیر مسلحانه دولت نبوی ایجاد وحدت در بین مردم و سپاهیان برای ایستادگی در مقابل دشمن بوده است چنان که پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در جنگ احزاب با ایجاد وحدت بین سپاهیان و شرکت دادن همه آنها در کندن خندق، نشاط را به سپاه تزریق نمود و اسباب پیروزی را فراهم کرد.
در هنگام ورود به مدینه با برقراری وحدت بین قبایل بزرگ و مهاجران مکه که زیر بنای پدیده بزرگ اجتماعی و هسته مرکزی امت اسلامی در مدینه شمرده می شدند و نیز تعامل با یهود؛[6] بستر شکل گیری حکومت اسلامی را فراهم نمود و نقشه های شوم مشرکین و جبهه یهود را تحت این قدرت خنثی کردند.

3. صلح
صلح حدیبیه نمونه پدافند غیر عامل دیگری است که پس از پیروزی خندق در سال ششم هجرت رخ داد و پیامبر توانست پیروزی بزرگی را بدون هیچ جنگ و خون ریزی برای جامعه اسلامی به ارمغان آورد و بستر نشر آیین اسلام را به سایر ملل جهان فراهم نماید چنان که حضرت 68 نامه از 185 نامه ای که برای حکومت ها و بزرگان قبایل و راهبان تنظیم نموده بود، برای قدرت های منطقه و فرا منطقه ای آن روز دنیا مثل امپراطوری رم و ایران ارسال کردند.[7]

4. اخلاق
اخلاق حسنه، استقامت و صبر، از دیگر شیوه های غیر مسلحانه پیامبر با مخالفان بوده است. مصداق های زیادی در این باره در تاریخ وجود دارد؛ چنان که وقتی آن مرد یهودی روی سر مبارکشان خاکستر ریختند سکوت کردند و با اخلاق حسنه خودشان نوعی پدافند غیرعامل را اجرا کردند و اسباب هدایت وی را فراهم نمودند.
در نبرد احد با اینکه دندان های آن حضرت را شکستند و بدنش زخم های زیادی برداشت اما حاضر به نفرین دشمن نشد و با استقامت خود جان یاران را حفظ نمود.[8] به فرماندهان جنگ سفارش مؤکد می کرد که به زنان و کودکان تعرض نکنند، دشمن را قطعه قطعه نکنند و هیچ پیرمرد فرتوت و کودکی را نکشند.[9]

پی‌نوشت
1. بیهقی، دلائل النبوه، ج 2، ص 298.
2. سوره انفال، آیه 30.
3. واقدی، المغازی، ج 1، ص 210.
4. ابن هشام، السیرة النبویه، ج 2، ص 214.
5. مغازی واقدی، ترجمه محمود مهدوى دامغانى‏، ص 622.
6. نصیری، تاریخ تحلیلی صدر اسلام، ص 126 - 138.
7. احمدی، مکاتیب الرسول، ج 2، ص 315 به بعد.
8. ابن سید الناس، عیون الاثر، ج 2، ص 398.
9. صالحی شامی، سبل الهدی، ج 9، ص 118.