باورهای شیعه بر اساس عقل گرایی بنیاد نهاده شده است.
اشاره
یکی از منابع مذهب شیعه، عقل و تفکر عقلی است. تعقل در امور و به كارگيرى عقل در همۀ مسائل، از جمله در مباحث توحيد، معاد، اثبات و نفى عقايد موافق و مخالف و حل مشكلات زندگى، از مواردى است كه مكتب شیعه به آن عنايت و توجه خاص دارد؛ به طوری که آیات قرآن کریم و احادیث خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومان (علیهم السلام) در این باره فراوان است. اما دشمنان غرض‌ورز شیعه تلاش می‌کنند باورهای این مکتب الهی را فاقد هر گونه اعتبار عقلی معرفی کرده و بین شیعه و عقل‌گرایی جدایی افکنند.
در ادامه به این شبهه پاسخ داده خواهد شد.
فرمان الهی به تعقل
خداوند در قرآن کریم تفکر عقلی را به رسمیت شناخته و با تأکید بسیار به آن توصیه کرده است.[1] قرآن کریم، نه تنها از متفکران در عالم هستی را تمجید می‌کند، بلکه از کسانی که عقل خویش را برای شناخت اسرار هستی و رسیدن به توحید و خداشناسی به کار نمی‌برند، نکوهش نموده است.[2]
البته در قرآن کریم آیات متعددی پیرامون اثبات عقاید دینی مانند توحید[3] و معاد[4] و لزوم پیروی از رهبران معصوم الهی[5] وجود دارد که در آنها از برهان و استدلال عقلی بهره گرفته شده است. همچنین از دیدگاه قرآن، باور مشرکان و کافران جز این نبوده که به روش نیاکان خود استناد می‌کردند، حال آنکه روش آنان غیر عاقلانه و خارج از مسیر هدایت بوده است.[6]
منزلت عقل در گفتار نبوی
مطالعه اجمالی از سخنان پیامبر اکرم (صلی الله عليه و آله) بیانگر برخورداری جایگاه رفیع عقل در نظر ایشان می‌باشد. چنانچه فرمودند:«انسان به وسیله خرد و عقل به تمام نیکی‌ها دست می‌یابد. هر کس خرد ندارد، دین ندارد.[7] ساعتی اندیشه از یک ساعت عبادت برتر است.[8]
خاتم الانبیاء (صلى الله عليه و آله) در زمینه تبیین عقاید اسلامی، از روش استدلال عقلی نیز بهره گرفته است. وقتی از ایشان سوال شد که خداوند کجا و چگونه است؟ در پاسخ فرمود:«خداوند مکان خاصی ندارد، زیرا محدود نیست، پس او در هر مکانی هست.»[9]
جایگاه عقل در احادیث امامان شیعه
با مروری اجمالی در جوامع روایی شیعه، به خوبی جایگاه بلندی که برای عقل در سخنان رهبران شیعه ترسیم شده، مشخص خواهد شد. این خود موجب گشته تا محدثان بزرگی چون کلینی و مجلسی، مجموعه‌های حدیثی خود را با کتاب «العقل و الجهل» آغاز کنند و با آوردن روایات مربوط به فضیلت عقل و منزلت رفيع آن، از همان آغاز به خواننده این پیام را برسانند که مکتب شیعه، مکتب اندیشه، تعقل و خرد ورزی است.
مواجهه اعتدالی و عقلانی ائمه (علیهم السلام) با دو فرقه اصلی و مهم که پس از وفات خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله) ایجاد شده بود و هر کدام روش فکری و کلامی خاصی داشتند، به خوبی در منابع تاریخی و حدیثی بازتاب پیدا کرده است. یک گروه را اهل حدیث نامیدند که جمود بر ظاهر آیات و روایات داشت و از گفت‌وگوهای عقلی دوری می‌کرد. گروه دیگر معتزله بودند که تنها بر روش عقلی تمسک می‌کردند.[10]
رهبران معصوم (علیهم السلام) بر این نکته تاکید کردند که وحی و عقل در کنار یکدیگر می‌تواند مسیر هدایت انسان را هموار سازد با این تفاوت که عقل در درک کلیات و تبیین اصول بنیادین شریعت کاربرد دارد و در موارد جزئی و تفاصیل دین، انسان باید به وحی و حافظان شریعت رجوع کند. امام کاظم (علیه السلام) فرمودند:«خدا را بر مردمان دو حجت است: حجتى آشكار و حجتى پنهان. حجت آشكار پيامبران و فرستادگان و امامان هستند و حجت پنهان، عقل‌هاى مردمان است.»[11]
عالمان شیعه و توجه به عقل‌گرایی
کاربرد اندیشه‌های عقلانی و منطقی در اثبات عقاید و نظریات دینی در آیین شیعه، از جایگاه والایی برخوردار بوده است، از این رو قواعد مهمی همچون «حسن و قبح عقلی» مورد پذیرش عالمان شیعه قرار گرفته و بر اساس آن، عدل الهی را تبیین و توضیح داده‌اند.[12]
عالمان بزرگی همچون شیخ مفید با تالیف کتاب‌های اعتقادی بر گفت‌وگوی عقلانی پیرامون باورهای ایمانی تاکید کرده و از کسانی که با چنین روشی مخالف هستند، انتفاد می‌کند.[13] شاگردش سید مرتضی نیز همین مسیر را پیموده و بر نقش عقل و رهیافت‌های آن در عقائد هر چه بیشتر تاکید می‌کند.[14]
همچنین عمده‌‌ترين محور حركت‌های فردى و اجتماعى جامعه اسلامى در فقه اسلام ترسيم شده و منابع چهارگانه كتاب، سنت، اجماع و عقل، ابزارهايى براى شناخت اين محورها می‌باشند و بر همین اساس، از ديرباز حجيت و اعتبار عقل به عنوان يكى از پايه‌هاى شناخت احكام شرعى، ميان فقهاء و انديشمندان شيعه مطرح بوده است.
آنچه که بر اهمیت جایگاه عقل در مکتب شیعه می‌افزاید آن است که عقل از اعتبارى بيشتر و مقامى برتر از سایر ادله برخوردار می‌باشد؛ زيرا عقل، منبع همه حجت‌هاى شرعى ديگر است و تنها منبعى است كه حتى حجيت وحى و ارزش ايمان و عقائد اسلامى با استناد به آن اعتبار پيدا می‌كند.
نتیجه
عقل به عنوان آفریده خداوند در اختیار انسان‌ها قرار داده شده ولی بیشترین بهره را طرفداران مکتب شیعه از آن برده‌اند؛ زیرا آنان اهمیت جایگاه عقل و استدلال‌های عقلانی را در قرآن و سنت معصومان (علیهم السلام) به خوبی ردیابی کرده و پیرو آن گشته‌اند و تالیفات عالمان شیعه بهترین شاهد بر این مدعا خواهد بود.
پی نوشت
[1]. آل‌عمران/191.
[2]. انفال/22.
[3]. انبیاء/22.
[4]. مومنون/115.
[5]. یونس/35.
[6]. بقره/170.
[7]. تحف العقول، ص: 54.
[8]. مصباح الشريعة، ص: 114.
[9]. التوحيد، ص: 310.
[10]. درآمدی بر شیعه شناسی، ص: 153-154.
[11]. الكافي، ج1، ص: 16.
[12]. القواعد الکلامیة، ص: 8.
[13]. تصحيح اعتقادات الإمامية، ص: 69.
[14]. جمل العلم و العمل، ص: 36.
علماى شيعه عقل و استدلال عقلی را به عنوان منابع فقه و بنیان باورهای اعتقادی پذيرفته و آن را در کتب کلامی و فقهی خویش بازتاب داده اند. این پذیرش ریشه در آیات و روایات متعدد دارد که نشان می دهد سیره انبیاء و معصومان در توضیح و تبیین گزاره های دینی، بهره مندی از براهین عقلی بوده است.