اختلاف نظر فقها در ضروریات دین و مسائل اساسی نمی باشد؛ بلکه حوزه اختلاف، تنها در بعضی از احکام فرعی است. اختلاف فقها به تفاوت در مبانی و روش‌های فقهی آنان برمی‌گردد، نه به هوا و هوس و منافع شخصی آنان.
این گونه سوال نموده اند: اگر اسلام دین کامل و ثابت است؛ پس چرا علما و مراجع در مسائل آن با هم اختلاف دارند؟
قبل از این که به تبیین ادله بحث بپردازیم، این نکته را یادآوری می کنیم؛ اصل وجود اختلاف در میان جوامع بشری امری طبیعی بوده است؛ زیرا وجود دید گاه ها، افق های فکری متفاوت و منابع متفاوت فکری چنین امری را اقتضا می‌کند. علاوه بر این ادله ای را در تبیین این مطلب ذکر می کنیم.
1. در مسائل نظرى هر رشته و علمی، متخصصان و دانشمندان آن، در یک سرى از مسائل فرعی و یا حتی اصلی با یکدیگر اختلاف نظر پیدا می کنند. دانش فقه و اجتهاد نیز همین طور است. مجتهد باید در تمامى احکام و مبادى آن، تلاش کرده و به یک نقطه فکرى و اجتهادى برسد. طبیعى است که در صدها مسأله فقهى، نمى توان انتظار داشت که بین دو یا چند نفر، وحدت نظر کاملى وجود داشته باشد. حتى در علوم تجربى که مبتنی بر حس وتجربه می باشد مانند: «رشته پزشکى» اختلاف نظر و تفاوت تشخیص طبیعى است.[1]
2. اختلاف فتاوا مسأله‌ای نیست که در این عصر پیدا شده باشد؛ بلکه در زمان ائمه اطهار علیهم السلام نیز در میان اصحاب و شاگردان ائمه به چشم می‌خورد:
در روایت عمر بن حنظله و روایات مشابه آمده است، امام صادق علیه السلام برای رفع نزاع و کشمکش‌ها میان مردم، آنان را به فقیهان ارجاع داده و می‌فرمود: «هرگاه دو یا چند نفر از آنان در فهم روایات و استنباط احکام اختلاف‌نظر داشتند، به کسی که اعلم و باتقواتر است مراجعه کنید.»[2]
3. اختلاف‌نظر در حوزه اجتهاد و استنباط احکام شرعی ناشی از این مطلب می باشد که خبرگان و کارشناسان امور دینی بعد از رجوع به مدارک احکام؛ یعنی، قرآن، سنّت پیامبر و ائمه معصومین (ع)، اجماع و عقل؛ در بعضی از مسائل استنباط‌ها و برداشت‌های مختلفی پیدا می‌کنند و فتاوای گوناگونی می‌دهند.
4. اختلاف دیدگاه در ضروریات دین و مسائل اساسی وجود ندارد و حوزه اختلاف، تنها در بعضی از احکام فرعی است.
با بررسی ادله به این نتیجه می رسیم که اختلاف، نتیجه تفاوت در آرا، نظریات و تنوع در منابع می باشد و از روی هوای نفس، حسد و... نمی باشد. همچنین که در همه مسائل دینی اختلاف نیست که منجر به بد بینی نسبت به اسلام گردد؛ بلکه تنها در چند گزاره فرعی فقهی اختلاف می باشد؛ زیرا اختلاف در عقاید و اصول دین موجب تفرقه و چند دستگی می شود و این امر پسندیده نیست؛ نه در احکام فرعی.
پی نوشت
[1] تفسیر نمونه، ج 20، ص 381.
[2] الکافی، ج۱، ص۶۸.
با بررسی آیات و روایات به این نتیجه می رسیم: برخی از آیات و روایات از نظر کلمات، جملات و ترکیبات به گونه ای هستند که در معانی آن ها، احتمالات مختلفی داده می شود و لذا در معانی و مفاهیم احکام، بین مجتهدان، اختلاف نظر و در نتیجه اختلاف فتوا به وجود می آید. مثلا: در مورد تیمم در قرآن آمده است که: «اگر به آب دسترسی نداشتید، بر (صعید پاکیزه) تیمم کنید.» حال در مورد معنای صعید، اختلاف است که آیا مراد فقط خاک است یا تمام چیزهایی که پوسته ظاهری زمین را تشکیل می دهد.