کارکرد اخلاقی انتظار در اصلاح و تغییر رفتار مومنان بسیار اهمیت دارد.
اشاره
مقوله انتظار در باب مهدویت مورد تأکید پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) قرار گرفته و از برترین اعمال شمرده شده است. اصلاح افراد در جامعه و گسترش عدالت، بارزترین هدف ظهور امام مهدی (علیه السلام) می‌باشد و می‌تواند شاخصه‌ای مهم برای دوستان ایشان قرار گیرد تا پیش از ظهور، خود را بر اساس تعالیم دینی، برای خدمت در رکاب آن حضرت آماده کنند. اصلاح و تغییر اخلاق فردی در زمان غیبت، نخستین قدم در راستای زمینه‌سازی حکومت عدل جهانی امام زمان (علیه السلام) می‌باشد. در این نوشتار به برخی از کارکردهای انتظار موفق در زمینه اصلاح رفتارهای فردی اشاره خواهد شد.
صبر در برابر مشکلات و امید به آینده
باور به مصلح جهانی و تشکیل حکومت عدل الهی، اختصاص به باورهای شیعی ندارد بلکه پیروان ادیان الهی و آزاداندیشان نیز به آن ایمان دارند. قرآن کریم به صراحت از رخت بربستن همیشگی ظلم خبر داده و فرموده: «إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقا؛[1] باطل همواره نابودشدنى است.» این پیش‌گویی قرآن سبب می‌شود منتظر واقعی، در برابر مشکلات و سختی‌های پیش رو که ناشی از غیبت امام زمان (علیه السلام) می‌باشد به قضای الهی راضی باشد و صبر پیشه کند تا وعده الهی به وقوع بپیوندد؛ «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ؛[2] پس بردبار باش که قطعا وعده خداوند حقیقت دارد.»
رضایت به مقدرات الهی سبب خمودگی و بی‌توجهی منتظر واقعی نسبت به خویشتن و محیط اطرافش نخواهد شد، بلکه با توکل به خداوند و امید به رحمت بیکرانش، تلاش و پیگیری هدفمند دارد تا به روزمرگی مبتلا نشود و هر روز بیش از پیش بر کمالات و فضیلت‌های نفسانی‌اش بیفزاید؛ زیرا به فرموده خداوند، امور جهان و آخرین حکومت توسط افراد صالح و خیرخواه انجام می‌پذیرد؛ «أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصَّالِحُون؛[3] به درستی که بندگان صالح من، وارثان زمین خواهند بود.»
لزوم شناخت امام منتظَر و محبت به ایشان
حدیث مهمی در منابع حدیثی شیعه و اهل تسنن نقل شده است که بر اساس آن هر انسانی باید نسبت به امام زمان خود شناخت داشته باشد تا اینکه مرگ او به صورت مرگ جاهلی نباشد.[4] هنگامی که انسان هیچ شناختی از امام زمان خود نداشته باشد نه تنها مرگ او جاهلی خواهد بود بلکه بیانگر این است که زندگی او نیز جاهلانه بوده![5] پس اگر شناخت و معرفت نسبت به امام زمان در زندگی انسان‌ها باشد، زندگی آنها عالمانه و به تعبیر قرآن، حیات طیبه می‌باشد.[6]
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «اعْرِفْ إِمَامَكَ فَإِنَّكَ إِذَا عَرَفْتَ لَمْ يَضُرَّكَ تَقَدَّمَ هَذَا الْأَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ؛[7] امامت را بشناس؛ زيرا هرگاه امامت را شناختى پس و پیش شدن مسأله ظهور و تشکیل حکومت عدل جهانی، به زیان تو نخواهد بود.» بر همین اساس، آنچه بیش از همه برای منتظر واقعی اهمیت دارد، شناخت امام و رهبر خویش و عمل کردن بر طبق منویات و راهبردهای اوست. به هر میزان که منتظر واقعی به امامش معرفت پیدا کند، محبت او به امام نیز افزایش پیدا می‌کند و برای نشان دادن محبتش، تعالیم دینی را هر چه بیشتر در رفتارهای خود بازتاب می‌دهد.
جایگاه ویژه علم‌آموزی در میان منتظران
جامعه‌ای می‌تواند به خوبی مفهوم انتظار را دریابد و خود را برای ظهور امام (علیه السلام) آماده کند که دارای سطح دانش و علم مناسب باشد؛ زیرا تفاوت میان انسان آگاه و نادان کاملا مشخص و هویداست. قرآن کریم فرموده: «هَلْ يَسْتَوِي الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ؛[8] آیا میان کسانی که می‌دانند و کسانی که نمی‌دانند، برابری وجود دارد؟»
داستان گاو بنی‌اسرائیل و پرسش‌های متعدد آنها نشان داد چالش اصلی حضرت موسی (علیه السلام) جهل امت در برابر قول حق بوده است؛ «وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً قالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجاهِلينَ؛[9] در آن هنگام كه موسى به قوم خود گفت: خدا به شما فرمان مىدهد كه ماده گاوى ذبح كنيد، گفتند: آيا ما را به ريشخند مىگيرى؟ گفت: پناه مىبرم به خدا كه از نادانان باشم.»
امیرالمؤمنین (علیه السلام) مانع اصلی برای رسیدن به اهداف عالی را جاهلان برشمردند و فرمودند:«وَ اللَّهِ، لَا يَكُونُ مَا تَأْمُلُونَ حَتَّى يَهْلِكَ الْمُبْطِلُونَ، وَ يَضْمَحِلَّ الْجَاهِلُون؛[10] به خدا سوگند آنچه آرزو می‌كنيد تحقّق نمی‌يابد مگر هنگامى كه باطل از بين برود و نادان‌ها نابود شوند.»
اهمیت مبارزه با جهل و نادانی و زدودن آن از میان آحاد امت اسلامی چنان بالاست که امام مهدی (علیه السلام) نادانی و حماقت برخی شیعیان را یکی از عوامل آزار دهنده در زمان غیبت معرفی کرده و فرمودند: «قَدْ آذَانَا جُهَلَاءُ الشِّيعَةِ وَ حُمَقَاؤُهُمْ وَ مَنْ دِينُهُ جَنَاحُ الْبَعُوضَةِ أَرْجَحُ مِنْهُ؛[11] افرادى احمق و جاهل از شيعيان و گروهى كه مذهبشان به اندازه بال مگسى ارزش ندارد، خاطرم را آزرده‌اند.»
برپایی عدالت و نابودی ظلم، هدف نهایی و اساسی قیام امام مهدی (علیه السلام) می‌باشد؛ اما هنگامی که امام (علیه السلام) ظالمان و ستمگران را می‌کشد و نابود می‌کند، افراد جاهل و نادان این رفتار حضرت را غیر منطقی جلوه می‌دهند. امام صادق (علیه السلام) در این رابطه فرمودند:«خداوند تبارك و تعالى در ميان اين امّت مردى را كه از من است و من هم از او هستم قرار می‌دهد که ... زمين را همچنان كه مملو از ظلم و ستم شده، از عدل و داد پر می‌كند و آنقدر دشمنان مستكبر و عنود را از دم تیغ می‌گذراند و می‌كشد كه انسان جاهل و بی‌خرد می‌گويد: اگر اين مرد از ذريه و نسل محمّد (صلی الله علیه و آله) بود به اينها رحم می‌كرد.»[12]
بنابراین ایجاد آگاهی و زدودن جهل از میان آحاد امت اسلامی و پیروان اهل بیت (علیهم السلام) امری اجتناب ناپذیر بوده که می‌تواند در پیشبرد اهداف حکومت جهانی امام (علیه السلام) نقش به سزایی را ایفاء کند.
ره‌یافت
مفهوم انتظار، جزء مفاهیم کاربردی بوده که می‌تواند در تغییر و اصلاح رفتار منتظران واقعی تاثیرگذار باشد. صبر در برابر مقدرات الهی و تلاش برای بهبود شرایط، شناخت امام زمان و محبت‌ورزی به ایشان و همچنین تقویت و ثبات عالمانه در مسائل دینی، بخشی از کارکردهای اخلاقی انتظار در زمان غیبت محسوب می‌شوند.
پی نوشت
[1]. اسراء/81.
[2]. غافر/55.
[3]. انبیاء/105.
[4]. صفار، بصائر الدرجات، ج1، ص: 259 ؛ کلینی، الكافي، ج1، ص: 377 ؛ احمد بن حنبل، مسند الإمام أحمد بن حنبل، ج28، ص: 88-89 ؛ مسلم، صحيح مسلم، ج3، ص: 1478.
[5]. جوادی آملی، عصاره خلقت، ص: 48-49.
[6]. نحل/97.
[7]. الكافي، ج1، ص: 371.
[8]. زمر/9.
[9]. بقره/67.
[10]. طبری، دلائل الإمامة، ص: 471.
[11]. طبرسی، الإحتجاج، ج2، ص: 474.
[12]. طوسی، الغيبة، ص: 188.
مفهوم انتظار در تعالیم اسلامی مورد تاکید قرار گرفته و از برترین اعمال شمرده شده است. منتظران واقعی امام زمان (علیه السلام) با ایمان کامل به مقدرات الهی و یقین به برپایی حکومت عدل جهانی، رفتارهای خویش را در زمان غیبت بر اساس رضایت امام مهدی (علیه السلام) سامان می دهند. منتظران واقعی در وهله نخست، امامشان را شناخته و محبت او را در قلبشان راسخ می کنند و سپس برای زدودن جهل و نادانی و کسب دانش و مهارت فرمانبرداری از امام، تلاش پیگیر خواهند داشت.