كتابت حديث در شيعه و نسبت به روايات امامان معصوم عليه السلام از زمينه هاي مناسب و مساعد برخوردار بود و همین امر موجب باقی ماندن میراث غنی از اهل بیت علیهم السلام برای شیعه گردید.
در زمان پیامبرصلی الله علیه و اله، امیرالمومنین علیه السلام و عده‌ای از صحابه، احادیث پیامبر را می‌نوشتند و چندین کتاب از آن زمان نام برده شده است. ولی بعد از رحلت پیامبر اوضاع کتابت تغییر کرد و خلیفه دوم کتابت را ممنوع کرد و دستور داد که مکتوبات حدیثی سوزانده شود. در مقابل ائمه شیعه به صورت مکرر امر و سفارش به کتابت می کردند در نتیجه وقتی «عمر ابن عبدالعزیز» قانون منع کتابت را برداشت کتاب های زیادی از طریق شاگردان و یاران ائمه نوشته شد.
کتابت های حدیثی قبل از منع کتابت
توصیه های پیامبر صلی الله علیه وآله بر کتابت موجب شد، امیرالمؤمنین علیه السلام و برخی دیگر از صحابه به نوشتن احادیث روی آورند. امیرالمومنین کتاب های متعددی در سنت و سیره رسول خدا نوشته‌اند؛ از جمله:
1.کتاب امام علی علیه السلام
این کتاب توسط امیرالمومنین علی علیه السلام نوشته شده و الان در دستان مبارک امام زمان علیه السلام می باشد، ابن‌عباس در مورد این کتاب می گوید: «در ذى‌قار (از استان‌هاى عراق) خدمت امام على علیه السلام رسيدم؛ صحيفه‌اى بر من گشود و فرمود: اى ابن‌عباس، اين صحيفه‌اى است كه رسول خدا بر من املا كرد و من با دستانم نوشتم.»[1]
2.کتاب جامعه
جامعه؛ کتابی است که به املای پیامبر و به قلم امام علی علیه السلام نوشته شده و در نزد ائمه و شیعیان؛ به عنوان نماد میراث برای علم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شناخته شده است.[2]
ممنوعیت کتابت حدیث
احادیث پيامبر، بعد از قرآن در درجه دوم اهميت قرار گرفته است و بزرگترين منبع فرهنگ اسلامى به شمار مى رود و اين دو، از هم قابل تفكيک نمى باشند، اما بعد از رحلت پیامبر خليفه اول و دوم به مخالفت با نقل وتدوين حديث برخاستند و در واقع با انگيزه هاى سياسى از هر گونه فعاليت مسلمانان در زمينه نقل و كتابت حديث جلوگيرى نمودند.
در این باره خودشان اعتراف کرده اند؛ مثلا ابوبکر می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله چيزى نقل نكنيد و اگر كسى از شما درباره مسئله اى پرسيد، بگوييد كتاب خدا در ميان ما و شما است، حلالش را حلال و حرامش را حرام بشماريد.[3]
خليفه دوم طى بخش نامه اى به تمام مناطق اسلامى نوشت: «هر كس حديثى از پيامبرصلی الله علیه وآله نوشته، بايد آن را از بين ببرد» وی تنها صدور بخشنامه را کافی ندانست، بلكه به تمام ياران پيامبر و حافظان حديث اكيداً هشدار داد كه از نقل و كتابت حديث خوددارى كنند.[4]
کتابت شیعه بعد از ممنوعیت نقل حدیث
بعد از ممنوعیت حدیث، شیعه به ممنوعیت توجه نکرد؛ زیرا شیعه پیرو ائمه خود می باشد و اهل بیت نیز خود به صورت مکرر امر به کتابت نموده اند به عنوان نمونه؛ امام صادق علیه السلام به یکى از یارانش فرمود: «اُکْتُبْ وَ بُثَّ عِلْمَکَ فى اِخْوانِکَ فَاِنْ مِتَّ فَوَرِّثْ کُتُبَک بَنِیْکَ، فَاِنَّهُ یأتى عَلَى النّاسِ زَمان هَرْجٌ ما یَأنِسُونَ فیهِ اِلاّ بِکُتُبِهِمْ؛[5] بنویس و دانش خود را در میان برادرانت منتشرساز، و اگر از دنیا رفتى کتاب هایت را به ارث براى فرزندات بگذار؛ زیرا زمان پرفتنه اى مى آید که مردم تنها به کتاب هایشان انس مى گیرند.»
کتب زیادی نیز در زمان ائمه نوشته شده است که اختصارا به تعدادی از آن ها اشاره می نماییم.
1. کتاب سلیم بن قیس هلالی
کتاب سلیم را اگر نتوان اولین اثر روایی شیعه عنوان کرد؛ حداقل می توان آن را از اولین گردآورده های شیعه و بلکه از اولین منابع حـدیث اسـلامی به شمار آورد. این کتاب در دورانی نوشته شده است که حاکمیّت وقت، سیاستِ منع و محدودیّت را در نشر و کتابت حدیث اعمال می کرد.[6]
2. کتاب دیات
این اثر مجموعه ای از فتاوای امام علی علیه السلام در باب دیات است که توسط یکی از اصحاب آن حضرت به کتابت در آمده وحضرت دستور داده بود تا نسخه های آن برای کارگزارانش فرستاده شود.[7]
3. اصول اربع مائة
به چهارصد مجموعه مکتوب حدیثی شیعه «اصول اربع مائة» گفته می شود که راویان نخستين شيعه، از زمان امیرالمومنین تا زمان امام حسن عسگری علیهماالسلام آن ها را گرد آورده‌اند. البته بیشتر آن ها از اصحاب امام صادق علیه السلام هستند و معیار اعتبار کتاب های حدیثی بعدی قرار گرفته اند؛ به نحوی كه یکی از ملاک‌های صحّت حدیث نزد محدّثان نسل‌های بعد، وجود آن حدیث در یکی از این اصول بود.[8]
محتوای این مجموعه‌ها در زمینه‌های گوناگون احکام، سنن، مواعظ، ادعیه و تفسیر است و به آن ها به خاطر این که فقط کلام امام معصوم می باشد؛ (یعنی نویسنده فقط حدیث امام معصوم را نقل می کند و کلام خود را درج نمی کند)؛ اصل گفته می شود.[9]
در نتیجه کتابت در شیعه از زمان نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلام رواج داشته است و ائمه نیز بر این امر تشویق می نمودند و شیعیان نیز بر این امر اهتمام داشتند و کتب متعددی را در زمینه های مختلف نوشته اند.
پی نوشت
[1] كتاب سليم بن قيس، ص66.
[2] کافی، ج1، ص295.
[3] تذكره الحفاظ، ج1، ص 3.
[4] اضوأ على السنه المحمديه، ص 43.
[5] بحارالانوار، ج 2، صفحه 150.
[6] الفهرست، ابن ندیم، ص271
[7] کافی، ج1، ص342.
[8] الذریعة الى تصانیف الشیعه، ج2، ص 134.
[9]منتهى المقال، ج1، ص67.
امیرالمومنین علیه السلام و شیعیان برخلاف دیگر صحابه نگارش سنت را جایز می دانستند، از میان اصحاب نیز کسى این کار را بر عهده نگرفت؛ در نتیجه گروهى از شیعیان آن حضرت به امیرمؤمنان اقتدا کرده و مشغول تألیف شدند و کتب متعددی را نیز در زمان ائمه نوشتند.