توسل به اهل بیت(علیهمالسلام) به معنای نفی ارتباط مستقیم با خداوند نیست؛ بلکه یک مسلمان هم میتواند به طور مستقیم و هم با واسطه حاجات خود را به درگاه الهی اعلام کند. در میان مذاهب اسلامی تنها وهابیت با توسل به واسطه برای ارتباط با خداوند مخالف کرده است.
باورها و عملکرد وهابیت در بسیاری از جهات با آموزههای قرآن و سایر مذاهب اسلامی در تضاد است.
یکی از این موارد موضوع «توسل» است. تا قبل از آنکه اندیشههای محمد بن عبدالوهاب در میان مسلمانان رواج پیدا کند، عموم مسلمانان توسل به اولیاء الهی را نه تنها جایز شمرده بلکه به آن عمل میکردند.[۱]
با قدرت گرفتن وهابیت در عربستان سعودی، پمباژ رسانهای عمّال وهابی علیه عقاید شیعه شدت یافت.
در یکی از صفحات مجازی همین جماعت، ادعا شده است که امیرالمومنین علی(علیهالسلام) در نامه خود به امام حسن(علیهالسلام) «توسل» را رد کردهاند و شیعیان کاسه داغتر از آش شده و خلاف احادیث و روایت خود عمل میکنند.
همانطور که گفتیم به مسئله «توسل» در آیات قرآن اشاره شده و مورد پذیرش علمای شیعه و بیشتر علمای اهل سنت قرار گرفته است.
در ادامه سخن امام علی(علیهالسلام) را آورده و با توجه به سایر آموزههای اسلامی مقصود حضرت را روشن میکنیم.
همچنین به پارهای از ادله قرآنی توسل و سخن علمای اهل سنت در این زمینه اشاره خواهیم کرد.
عبارات حضرت علی(علیهالسلام) در نامه ۳۱ نهجالبلاغه
حضرت امیر(صلواتاللهعلیه) در بخشی از نامهای که خطاب به فرزندشان امام حسن مجتبی(علیهالسلام) نوشتهاند، پیرامون اهمیت دعا و ارتباط با خداوند صحبت میکنند.
حضرت میفرمایند:
«وَ اعْلَمْ أَنَّ الَّذِي بِيَدِهِ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قَدْ أَذِنَ لَكَ فِي الدُّعَاءِ وَ تَكَفَّلَ لَكَ بِالْإِجَابَةِ؛[۲] بدان آن کس که گنج هاى آسمان ها و زمين در دست اوست، به تو اجازه دعا و درخواست را داده و اجابتِ آن را تضمين نموده است.»
در ادامه حضرت به اهمیت درخواست از خداوند و طلب آمرزش گناهان اشاره میکنند:
«وَ أَمَرَكَ أَنْ تَسْأَلَهُ لِيُعْطِيَكَ وَ تَسْتَرْحِمَهُ لِيَرْحَمَكَ؛[۳] و از تو خواسته كه از او بخواهى تا عطايت كند و از او آمرزش طلبى تا بيامرزدت.»
عبارت مورد نظر که برای نفی توسل به آن استناد شده بعد از فراز بالا آمده است:
«وَ لَمْ يَجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ مَنْ يَحْجُبُكَ عَنْهُ وَ لَمْ يُلْجِئْكَ إِلَى مَنْ يَشْفَعُ لَكَ إِلَيْهِ؛[۴] و ميان تو و خود، هيچكس را حجاب قرار نداده و تو را به كسى وانگذاشت كه در نزد او شفاعتت كند.»
از این فراز، مغرضانه برداشت شده که خداوند بین خودش و بندگان هیچ واسطهای قرار نداده و توسل به واسطه از نظر امام علی(علیهالسلام) جایز نمیباشد. در حالی که این فراز از نامه حضرت تنها درصدد نفی لزوم واسطه و تاکید بر امکان ارتباط مستقیم با خداوند در اسلام است؛ نه آنکه جواز واسطه گرفتن بین انسان و خدا را انکار کند.
ارتباط مستقیم با خدا و نفی مرشد و کشیش برای ارتباط با خدا
برخلاف برخی ادیان و مکاتب، در دین مبین اسلام، ارتباط با خداوند به هیچ واسطه و میانجی نیاز ندارد.
در بیشتر فرقههای مسیحیت، شخص گناهکار به تنهایی قادر به طلب آمرزش از خداوند نیست. او باید به سراغ کشیش رفته و نزد او به گناهانش اعتراف کند.
در برخی مکاتب دیگر نیز ارتباط با خدا تنها از طریق مرشد و استاد صورت میگیرد و شخص جز از این راه نمیتواند با خداوند ارتباط برقرار کند.
آموزههای قرآن به طور کامل برخلاف این انحصار است. یک مسلمان بدون هیچ تکلفی میتواند خداوند را بخواند و خداوند نیز دعای او را اجابت میکند:
«ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُم؛[۵] مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را بپذيرم!»
کلام حضرت امیر(سلاماللهعلیه) را نیز باید برای توضیح همین مطلب و نفی نیاز به کشیش برای واسطه تفسیر کرد.
توسل به واسطه برای آمرزش گناهان نزد خداوند در آیات قرآن
همانطور که گفتیم هر انسانی به تنهایی میتواند درخواست و اجابت خود را به درگاه الهی ببرد. اما خود خداوند توصیه کرده است که برای آمرزش گناهان و طلب درخواست خود از وسیله و میانجی استفاده کنیم.
در قرآن کریم آمده است:
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ؛[۶] اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد! و وسيلهاى براى تقرب به او بجوئيد!»
مفهوم «وسیله» در این آیه عام است؛ هر چیزی که باعث تقرب به خداوند گردد، وسیله شمرده میشود.[۷]
عدم نگاه استقلالی به وسیله
نکتهای که باید به آن توجه کرد نفی تاثیر مستقل اسباب و وسایل است. کمک گرفتن از کسی یا چیزی به معنای پرستیدن آن شخص یا چیز نیست.
توسل شیعیان به ائمه(علیهمالسلام) به معنای تاثیر استقلالی و بدون اذن الهی نیست. منشا و منبع تمام خیرات و اتفاقات عالم، قدرت الهی است و هر موجودی در جهان با اذن و اجازه خداوند میتواند در عالم موثر باشد.
بنابراین اگر شیعیان قائل به اثرگذاری و تاثیر ائمه(علیهمالسلام) هستند تاثیر استقلالی و جدای از خداوند منظور نیست؛ بلکه معصومین نیز با اذن خداوند و قدرت او در عالم تاثیر دارند.
توسل از نظر علمای اهل سنت
همانطور که گفتیم بیشتر مذاهب اسلامی توسل را قبول دارند. وهابیت نیز همواره به خاطر انکار توسل مورد انتقاد علمای اهل سنت قرار گرفته است.
«سلامی» از دانشمندان اهل سنت در این باره میگوید:
«قول به جواز توسل و استحباب آن، نظر بیشتر علمای اهل سنت است؛ بلکه این موضوع را تمام فرقهها و مذاهب مسلمانان قبول دارند مگر کسانی که خود را سلفی میدانند.»
همچنین «سقاف القرشی» از دیگر علمای اهل سنت نیز مینویسد:
«طلب یاری و شفاعت به وسیله پیامبر(صلیاللهعلیهوآله) از خدای او را هیچ کدام از پیشینیان و پسینیان انکار ننمودهاند تا اینکه ابن تیمیه آمد و آن را انکار نمود و از راه راست عدول کرد.» [۹]
نتیجه
بنابراین باتوجه به آنچه بیان شد، روشن گردید که توسل مورد قبول اغلب و قریب به اتفاق مسلمانان است و سخن امام علی(علیهالسلام) نیز ناظر به جواز و اهمیت ارتباط مستقیم با خداوند میباشد و حضرت در اینجا نمیخواهند جواز توسل به واسطه و میانجی نزد خداوند را انکار کنند.
پینوشت
[۱] پاسخ به شبهات توسل، دو فصلنامه دانشپژوهی تأمل، شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۵.
[۲] نهجالبلاغه(صبحیصالح)، ص۳۰۹.
[۳] همان.
[۴] همان.
[۵] سوره غافر، آیه۶۰.
[۶] سوره مائده، آیه ۳۵.
[۷] تفسیر نمونه، ج۴، ص۳۶۵.
[۸] حقیقة الحوار مع الشیخ الجفری، ص۳۶.
[۹] صحیح شرح العقیده الطحاویه من فکر آل البیت، ص۳۶.
توسل به یک واسطه و میانجی برای آمرزش گناهان و درخواست حاجات از خداوند مورد پذیرش بیشتر دانشمندان و مذاهب اسلامی است. در این میان تنها فرقه وهابیت با این آموزه مخالفت کرده و سعی در انکار این مسئله دارند. توسل به ائمه به معنای نفی ارتباط مستقیم با خداوند نیست و در احادیث اهل بیت(علیهمالسلام) بر امکان ارتباط مستقیم با خداوند تاکید شده است.