دلایل عقلی و نقلی فراوانی بر عصمت پیامبران و اهل بیت (علیهم السلام) وجود دارد.
برخی با استناد به آیه «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ؛[1] پس (ای پیامبر!) صبر و شکیبایی پیشه کن که وعده خدا حقّ است، و برای گناهت استغفار کن، و هر صبح و شام تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور!» عصمت را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله» نفی می کنند. آنها خطاب آیه را به پیامبر به گونه ای معنا می کنند که نشان می دهد آن حضرت همانند سایر بندگان مرتکب گناه می شود. باور این دسته از شبهه کنندگان بر این است که وقتی عصمت از پیامبر به سبب گناه نفی می شود به طریق اولی از دیگر ائمه (علیهم السلام) سلب می شود. آنچه از این شبهه متبادر به ذهن می شود این است که آیا پیامبر و ائمه (علیهم السلام) همانند سایر مردم مرتکب گناه می شوند تا نفی عصمت از ایشان شود؟ ماهیت استغفار پیامبران و امامان چیست؟ چیستی گناهی که حضرات معصوم مرتکب می شوند با گناهی که دیگران انجام می دهند چه فرقی دارد؟
پاسخ به این شبهه را در دو محور مورد بحث و بررسی قرار می دهیم:
1. ماهیت استفغار پیامبران در آیات قرآنی
بی شک پیامبر دارای مقام عصمت بوده و هرگز مرتکب گناهی نمی شود. با توجّه به ادلّه قطعی و محكمی كه بر عصمت پيامبر (و حتي عدم قبول پذيرش ترك اولی) داريم،[2] گناهی كه در اين آيه به پيامبر نسبت داده شده، قطعا ظاهرش مراد نيست. این آیه و آیات شبیه به آن اشاره به ترک اولی و گناهان نسبی پیامبر و سایر انبیاء اشاره دارد چرا كه گاهى اعمالى كه در مورد افراد عادى عبادت و حسنات است در مورد انبياى بزرگ گناه محسوب مىشود چرا كه يک لحظه غفلت و حتى يك ترك اولى در مورد آنها سزاوار نيست، و به خاطر مقام والا و سطح عالى معرفتشان بايد از همه اين امور بركنار باشند و هر گاه از آنها سر زند از آن استغفار مىكنند.[3]
مفسران احتمالات دیگری نیز در این آیه داده اند که بعید به نظر می رسد مراد، این معانی باشد. گروهی معتقدند استغفار پیامبر برای گناه امت بوده است، برخی بر این باورند استغفار پیامبر برای آن دسته از کسانی بود که در حق آن حضرت مرتکب شدند، گروهی نیز استغفار را تعبدی می دانند.[4]
2. ماهیت استغفار ائمه (علیهم السلام)
ائمه (علیهم السلام) با اینکه دارای مقام عصمت هستند و دلایل عقلی و نقلی فراوانی بر آن دلالت دارد اما استغفار آنها می تواند با اهداف مختلفی همراه باشد که به برخی از آنان اشاره می شود:
یک. تعلیم و تربیت: برخی بر این باورند پیامبر و امام با توبه و استغفار، طریق بازگشت به خدا را به مردم آموخته اند.[5] یعنی ادب بندگی و روش توبه و آداب آن، موضوعی است که می توان از کلام و عمل معصومان فرا گرفت.
دو. بازگشت به خدا: بعضی از بزرگان مانند مرحوم خواجه نصیر الدین طوسی، توبه پیامبر و امامان را توبه از التفات به غیر خدا و اشتغال به امور دنیا دانسته اند.[6] یعنی حضرات معصوم تنها برای آموزش دیگران توبه نمی کردند، بلکه بی شک با توبه، به دنبال بازگشت به خدا بودند، اما نه بازگشت از گناه، بلکه آن بزرگواران چون توجه به امور مادی را (که لازمه ضروری زندگی مادی است) دور از شأن و بندگی و مقام عصمت خود و گناه تلقی می کردند، از این امور اجتناب ناپذیر توبه می نمودند. افعالی که برای دیگران مباح یا مکروه شمرده می شود، برای آنان گناه نامیده می شود چنان که جمله معروف «حَسَنَاتُ الْأَبْرَارِ سَيِّئَاتُ الْمُقَرَّبِين؛[7] اعمال نیک خوبان، گناه مقربان خدا محسوب می شود» ناظر به همین حقیقت است.
بر این اساس امام سجاد(علیه السلام) در مناجات خود می گوید: «وَ أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِ لَذَّةٍ بِغَيْرِ ذِكْرِكَ وَ مِنْ كُلِّ رَاحَةٍ بِغَيْرِ أُنْسِكَ وَ مِنْ كُلِّ سُرُورٍ بِغَيْرِ قُرْبِكَ وَ مِنْ كُلِّ شُغُلٍ بِغَيْرِ طَاعَتِكَ؛[8] خدایا، آمرزش می خواهم از هر راحتی و آسودگی که جز از طریق انس با تو حاصل آید، از هر سرور و شادی که به جز از راه قرب به تو حاصل شود؛ از هر کاری به جز طاعت تو درخواست مغفرت می کنم.»
از جمع بندی سخنان نتیجه می شود پیامبران و ائمه (علیهم السلام) دارای مقام عصمت بوده و هرگز مرتکب گناه نمی شوند. برای فهم تعابیر قرآن از استغفار و گناه برای پیامبر و انبیاء باید آنها را در کنار آیات دیگر قرار داد تا فهم کامل از آنها حاصل و مراد آنها مشخص شود. آیات استغفار و گناه نسبت به پیامبر و انبیاء ناظر بر ترک اولی و گناهان نسبی است و موجب نفی عصمت آنها نمی شود. استغفار ائمه (علیهم السلام) نیز بیشتر با رویکرد تربیتی و تعلیم و تربیت بوده است.
پی نوشت
1. غافر: 55.
2. ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی، ص۹۴-۹۸.
3. تفسير نمونه، ج 20، ص 134.
4. همان.
5. نراقی، جامع السعادات، ج 3، ص 81.
6. سبحانی، منشور جاوید، ج 8، ص 228، با تلخیص.
7. بحارالانوار، ج 25، ص 205.
8. همان، ج 91، ص 151.
پیامبران الهی و ائمه معصوم (علیهم السلام) دارای مقام عصمت بوده و هرگز دچار گناه نمی شوند. دلایل عقلی و نقلی فراوانی بر این امر دلالت دارد. آیاتی که از گناه و استغفار پیامبران سخن به میان آورده ناظر بر گناهان نسبی و ترک اولی است. استغفار امامان معصوم (علیهم السلام) بیشتر با نگاه تربیتی بوده است.