اوّلین مرحله، تنبّه و آگاه شدن است به اینکه باید نفس را پاک کرد. البته تفکر در مسائلی؛ مانند چرایی خلقت و آفرینش، هدف از خلقت و علت بعثت انبیا و... باعث افزایش این تنبه و آگاهی خواهد شد. مرحلۀ بعد، مرحلۀ توبه از اعمال گذشته و عزم بر جبران است، جبران حقوق افرادی که ضایع کردهایم و جبران حقوق خداوند که بر گردن ما باقی مانده است.
تزکیه؛ یعنی پاککردن نفس از ناپاکیها. در قرآن مجید نیز آیاتی دربارۀ اهمیت تزکیۀ نفس آمده است، اما باید دانست که نقطۀ شروع در تزکیۀ نفس و خودسازی، برای افراد مختلف، متفاوت است. برای کسی که اسلام نیاوررده، اوّلین راه و نقطۀ شروع، اسلام آوردن است.
برای مؤمنان، اوّلین مرحله، تنبّه و آگاه شدن است به اینکه باید نفس را پاک کرد. البته تفکر در مسائلی؛ مانند چرایی خلقت و آفرینش، هدف از خلقت و علت بعثت انبیا و... باعث افزایش این تنبه و آگاهی خواهد شد. مرحلۀ بعد، مرحلۀ توبه از اعمال گذشته و عزم بر جبران است، جبران حقوق افرادی که ضایع کردهایم و جبران حقوق خداوند که بر گردن ما باقی مانده است.
مرحلۀ دیگر، تلاش برای انجام امور واجب و ترک محرمات الاهی به اندازۀ علم خودمان و مداومت و استقامت در این راه است که باعث میشود خداوند علمهای جدیدی به ما عطا کند و به این وسیله، در سیر و سلوک خود رشد پیدا کنیم. خداوند خود نیز در برخی از آیات قران، حمایت و پشتیبانی از اینگونه بندگان جهاد کننده در راهش را بشارت داده است.
مسئلۀ خودسازی،[1] در قرآن کریم با عنوان تزکیه و تزکّی مطرح شده و معنای لغوی آن عبارت است از: پاک نمودن خود از ناپاکیها.[2] در آیات متعددی از قرآن مجید بر اهمیت این پاکسازی تأکید شده است، مثلاً در سورۀ شمس میخوانیم: "به تحقیق کسانی که نفس خود را پاک کردند، به رستگاری رسیدند و کسانی که آنرا آلوده و ضایع کردند، ضرر دیدند".[3] همچنین در آیۀ 19 سورۀ فاطر و آیات 14 و 15 سورۀ اعلی، بر این مسئله تأکید شده است.
پس خودسازی و تزکیۀ نفس، امری مقبول و مورد پسند شرع مقدس است. اما باید گفت نقطۀ شروع خودسازی و تزکیۀ نفس برای افراد مختلف، متفاوت است. برای فرد غیر مسلمان، اوّلین راه و نقطۀ شروع، اسلام آوردن است. به طوری که عدهای از علمای اخلاق، همین مطلب را درجه بندی کرده و گفتهاند: اول اسلام، بعد ایمان، در مرحلۀ سوم هجرت و بعد از آن جهاد فی سبیل الله است که در اینراه وجود دارد".[4]
اما نسبت به کسانی که وارد حریم امن اسلام و ایمان شدهاند و مورد خطاب آیات قرآنی: "ای مؤمنان به فکر خود باشید"،[5] و "ای ایمان آوردندگان ایمان خود را تجدید کنید"،[6] قرار گرفتهاند، باید گفت اوّلین مرحله خودسازی، تنبه و بیداری است. به اینکه باید شروع کرد و خود را از ناپاکیها جدا کرد.
بعد از این تنبه و آگاه شدن، این سؤال پیش میآید که از کجا باید شروع کرد؟ میتوان گفت پرسشگر این سؤال، اوّلین مرحله را گذرانده است؛ چرا که با فکر و عقل، به این نتیجه رسیده است که "این عالم جای ماندن نیست و این همه امکانات و بعثت انبیا برای حیوانی زیستن نیست".[7]
بعد از این مرحله(تفکر و تنبه) نوبت به مرحلۀ "توبه" میرسد؛ یعنی جبران آنچه از دست رفته است. جبران حقوق دیگران که ضایع کردهایم و جبران حقوق خداوند که بر گردن ما باقی مانده است.
البته این توبه به همراه عزم است. توبه از آنچه کردهایم و عزم به سوی آنچه میخواهیم پیش برویم، به همین جهت، عدهای از علمای اخلاق، منزل دوم را توبه،[8] و عدهای عزم[9] گفتهاند.
امام خمینی(ره) در بارۀ عزم مناسب با این مقام، میگوید: "بناگذاری بر ترک معاصی و فعل واجبات و جبران مافات(گذشتهها) و عزم بر اینکه ظاهر و صورت خود را انسان عقلی و شرعی نماید".[10]
در دعای روز مبعث آمده است: "همانا دانستم که برترین توشۀ سالک در مسیر رسیدن به تو، عزم بر ارادهای است که با آن تنها تو را انتخاب نماید".[11]
مرحلۀ بعدی برای این امر ترک معصیت و انجام واجبات است.
حضرت آیت الله بهجت در جواب سؤالی که پرسیده شده: تصمیم به سیر و سلوک دارم، چه کنم؟ میگوید: ترک معصیت برای تمام عمر کافی و وافی است، اگرچه هزارسال باشد.[12] پس در این مرحله باید واجبات الاهی را به اندازهای که علم داریم، انجام داده و محرمات الاهی را نیز به اندازۀ علممان ترک کنیم.
این مسئله باعث میشود خداوند علمهای جدیدی به ما عطا کند و به این وسیله، در سیر و سلوک خود رشد پیدا کنیم. ما هر چه میدانیم عمل میکنیم و خداوند علم به ندانستهها را به ما عنایت میکند و تا وقتی که ما به وظیفۀ خود عمل کنیم، این چرخه ادامه دارد.
پیامبر(ص) فرمود: هر کس آنچه را میداند انجام دهد، خداوند علم مجهولات را به او میفهماند.[13] این روایت، مطابق با آیۀ قرآنی است که میفرماید: "کسانی که در راه ما تلاش کنند، راههای خود را به آنان نشان داده و هدایتشان میکنیم".[14]
علاوه بر این، باید دانست انسان تا زنده است، هیچگاه ساکن نیست؛ یا به سوی نور(هدایت) در حرکت است و یا به سوی ظلمت(گمراهی)، و مطلب مهم رهبری این حرکت به سوی نور است.[15]
پی نوشت:
[1]. «طریق عملی عرفان»، 10229؛ «لزوم وجود استاد در مسیر تزکیه و خودسازی»، 570؛ «بهترین راه خود سازی»، 8609.
[2] . "التزکیة التطهیر من الأخلاق الذمیمة"م طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج 1، ص 159، واژه "زکی".
.[3] "قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها". شمس، 8-10.
[4] . حسینی طهرانی، سید محمد حسین، رسالۀ لب اللباب، ص 55.
[5] . "یا ایها الذین امنوا علیکم انفسکم". مائده، 105.
[6] . "یا ایها الذین امنوا امِنوا". نساء، 136.
[7] . امام خمینی، چهل حدیث، ص 76.
[8] . ملکی تبریزی، میرزا جواد، رسالۀ لقاء الله، ص 52.
[9] . چهل حدیث، ص 7.
[10] . همان.
[11] ."و لقد علمت افضل زاد الراحل الیک عزم ارادة یختارک بها"، قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، دعای روز مبعث و الإقبال بالأعمال الحسنة، ص 277.
[12] . به سوی محبوب(دستورالعملها و راهنماییهای حضرت آیت الله بهجت)، ص 58.
[13]."من عمل بما علم ورثه الله علم ما لایعلم". قطب الدین راوندی، سعید بن عبد اللّٰه، الخرائج و الجرائح، ج 3، ص 1058، قم، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه، چاپ اول، 1409ق.
.[14] "الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا". عنکبوت، 99.
[15] . برای آگاهی بیشتر، ر. ک: حسینى تهرانى، سید محم دحسین، رسالۀ لباللباب، ج 1، ص 87.
آیات مرتبط
سوره البقرة (129) : رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
سوره البقرة (151) : كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ
سوره آل عمران (164) : لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ
سوره طه (76) : جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ۚ وَذَٰلِكَ جَزَاءُ مَنْ تَزَكَّىٰ
سوره فاطر (18) : وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ ۚ وَإِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَىٰ حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَىٰ ۗ إِنَّمَا تُنْذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ ۚ وَمَنْ تَزَكَّىٰ فَإِنَّمَا يَتَزَكَّىٰ لِنَفْسِهِ ۚ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ
بر گرفته از اسلام کوئست