چالش های اقتصادی طلاب در زندگی ربطی به دوری آنها از دین ندارد.
اشاره
شریعت نبوی همواره توسط شیاطین درونی و بیرونی مورد هجمه‌های کور و جاهلانه قرار گرفته است. بی‌شک خداوند حکیم برای حفظ و حراست از آخرین دین تا قیامت، تدبیری اساسی به کار بسته و معصومان (علیهم السلام) را نخستین پاسبانان تعالیم اسلامی قرار داده است. در هنگامه غیاب معصوم (علیه السلام) نیز علماء و فقهای شیعه از این میراث عظیم و با ارزش پاسداری می‌کنند هر چند شبهه‌پراکنی دشمن شبانه‌روزی باشد.
اشکال
در قرآن و روایات اسلامی بر این نکته تاکید شده که مشکلات جامعه بشریت چه اقتصادی چه سیاسی چه فرهنگی، همه معلول دوری انسان از فرمان الهی و انجام معصیت و گناه است؛ «ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ؛[1] تباهى در خشكى و دريا به سبب كارهايى كه مردمان با دست‌هاى خود كردند، آشكار شد.» با این توصیف، روحانیون یکی از اقشار جامعه مسلمان هستند که اکثریت آنها با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند و زیر فشار هستند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت، روحانیون اسلامی بر خلاف آنچه که در ظاهر نشان داده و می‌دهند، از مسائل معنوی و بندگی خدا بهره چندانی ندارند، در غیر این صورت چالش‌های اقتصادی گریبان‌گیر آنها نمی‌شد.
پاسخ
این شبهه مغالطه‌آمیز با بیان چند نکته پاسخ داده می‌شود:
یکسان نبودن ریشه مشکلات انسان‌ها
در جهان بینی اسلامی، دنیا یکی از آفریده‌های خداوند متعال است که اصل و ریشه آن خیر و خوبی است و می‌تواند معبر و پلی برای رسیدن انسان به بهترین جایگاه در آخرت باشد[2] اما، محبت و دلبستگی شدید به آن قطعا مذموم بوده و نکوهش شده است.[3] دنیا برای تمام انسان‌ها فارغ از دین و آئینشان، سختی و مشکلات فراوان به ارمغان می‌آورد که میزان آنها یکسان نیست. مهمترین مشکلاتی که انسان‌ها با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، از ناحیه تزاحم اراده‌ها صورت می‌پذیرد. ذات و ماهیت انسان در عین آنکه مجبور نیست و تمام اعمالش را بر اساس اختیار و اراده انجام می‌دهد، به گونه‌ای سرشته شده که دوست دارد تمام منافع را برای خود جلب کند و هر چه مفسده و خرابی است از خود دور کند. انسان برای رسیدن به این هدف ناشایست تا جایی پیش می‌رود که حاضر است همنوع خویش را از سر راه بردارد.[4]
انواع و اقسام مشکلاتی که امروزه دنیای بشریت با آنها مواجه هستند، از این قبیل است. از بعد سیاسی، برخی دولت‌های استعمارگر تلاش می‌کنند تا دیگر ملت‌ها را سرکوب کرده و همه را به اطاعت از خویش مجبور کنند. از بعد اقتصادی، نابسامانی در مدیریت بعضی دولت‌ها و تحریم‌های ناجوانمردانه سبب شده تا مردم عادی دچار بحران‌های اقتصادی شوند. از بعد فرهنگی نیز شیاطین درون انسان و بیرون از آن، برای نابودی هویت و گسترش فساد اخلاقی در میان جوامع، از هیچ تلاشی رویگردان نیستند.[5]
راه‌حل پیشنهادی خداوند برای حل مشکلات بشر
کاملا طبیعی است که خداوند تعالی از آفریده‌های خویش غافل نباشد و با توجه به این کارزار وحشیانه‌ای که انسان‌ها برای رسیدن به خواسته‌های شهوانی خود تشکیل داده‌اند، پیشنهاد و راه‌حلی مناسب ارائه دهد تا حجت برای همگان تمام باشد و کسی ادعا نکند در طول زندگی دنیایی هیچ فرصتی برای نیک زیستن نداشته است.[6]
پیروی از فرمان عقل و کرنش در برابر دستورهای وحیانی پیامبران الهی، یگانه پیشنهاد خداوند برای کنترل و مدیریت صحیح انسان‌ها در دنیا محسوب می‌شود. عقل به عنوان عنصر مشترک در تمام انسان‌ها هیچگاه به ظلم و تعدی به حقوق دیگران فرمان نمی‌دهد و هر چه خلاف آن صورت گرفته، ناشی از پیروی از هوای نفس و شهوات است. پیامبران الهی نیز با تکیه بر منبع بی‌خطای وحی، قوانینی را جهت محدود ساختن اراده انسان‌ها ارائه داده‌اند.[7] جالب آنکه این پیشنهاد خداوندی هیچگاه مردم را به مرز اجبار و کراهت نرسانده و هر کسی می‌تواند با آگاهی از مجازات و تنبیه‌های دنیوی و اخروی، از فرمان خدا سرپیچی کند.[8]
بر همین اساس، هر چه انسان‌ها برای عمل به پیشنهاد خداوند تلاش بیشتری داشته باشند، به همان میزان از مشکلات آنها کاسته می‌شود و تاریخ بشر به ویژه در دوران معاصر، نشان داده هرگاه انسان تابع هوای نفسانی بوده، ارمغانی جز تجاوز به حقوق دیگران، خون‌ریزی و چپاول اموال و ثروت مظلومان به بار نیاورده است و در مقابل هر گاه نمایندگان راستین الهی مدیریت امور دنیایی و اخروی مردم زمان خویش را برعهده داشتند، پیروزی و سعادت همراه آنها بوده است.
مفهوم چالش‌های اقتصادی در حوزه‌های علمیه
بر اساس دیدگاه مشهور فقهاء، تحصيل علم و دانش يكى از واجبات كفائي است كه به داشتن وضع مالى مناسب وابسته نيست. هر چند تأمین بودجه، از نیازهای اساسی هر سازمان و مرکز علمی است تا بتواند با تکیه بر منابع مادی و اقتصادی، در بهینه‌سازی و کارا کردن فعالیت‌های سازمانی موفقیت داشته باشند اما، حوزه‌هاى علميه براساس توقعات مالى و تأمين امور مالى در حال و آينده تشكيل نمی‌شود و تحصيل علم، تدريس، تعلّم و تعليم در اسلام بيشتر به عنوان يک عمل قربى مقدس در جهت تحصیل رضایت خداوند صورت می‌پذیرد.[9] بنابراین طلاب علوم دینی، کاسب و تاجر اقتصادی محسوب نمی شوند.
در همه دوره‌های تاريخ حوزه‌هاى علميه، مشكلات مالى براى طلاب حوزه‌ها، مطرح بوده است و اگر كسى از طريق پدر يا يكى از بستگان فاميلى يا اجتماعى، كمک ويژه‌اى دريافت نکند، در تنگدستى شديدى قرار می‌گیرد، ولى عموماً طلاب حوزه‌هاى علميه شيعه، كه با انگيزه‌هاى معنوى و هدف‌هاى والاى علمى و روحى، به حوزه‌هاى علميه گام گذاشته‌اند، همه اين مشكلات را بر خود هموار نموده‌اند.[10]
طبیعی است وقتی حوزه‌هاى علميه شيعه همواره داراى استقلال مالى و اقتصادى بوده و از حكومت‌ها و دولت‌ها كمک مالی دريافت نمی‌كنند و فقط خود را به حضرت ولى عصر (عجل الله فرجه) و عنايات و الطاف ايشان وابسته می‌دانند، تامین منابع مالی برای طلاب و محصلان حوزه‌های علمیه از مسیرهای محدود و ناچیز مانند وجوهات شرعیه و انجام وظائف تبلیغی تامین خواهد شد[11] و با گذر زمان هر چه بر میزان تورم اقتصادی جامعه افزوده شود، بیشترین فشار بر قشر روحانیت فرود خواهد آمد هر چند ابراز فقر و نداری در اسلام مورد نکوهش قرار گرفته و طلاب حوزوی در مراعات این توصیه اسلام کوشا هستند.
نتیجه
بی شک اساس و ریشه مشکلات اقتصادی در جوامع اسلامی و غیر اسلامی، دور بودن مردم از فرامین نجات‌بخش الهی در قالب شریعت اسلامی است و طلاب حوزه‌های علمیه نیز این مشکلات را به خوبی لمس می‌کنند اما، محدود بودن منابع مالی و چالش‌های اقتصادی همواره در دستگاه تشکیلاتی حوزه گریبان طلاب را گرفته و هر طلبه با آگاهی کامل از این وضعیت، در مسیر کسب علوم الهی و پاسداری از شریعت نبوی قدم می‌گذارد.
پی نوشت
[1]. روم/41.
[2]. الصحيفة السجادية، ص: 94، دعای بیستم.
[3]. الكافي، ج2، ص: 315.
[4]. الميزان في تفسير القرآن، ج9، ص: 119.
[5]. مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج24، ص: 38.
[6]. نساء/165.
[7]. امامت پژوهى، ص: 94.
[8]. نهج البلاغة، ص: 481. حکمت 78.
[9]. سیر حوزه‌های علمی شیعه، ص: 40.
[10]. ریشه‌ها و جلوه‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، ج1، ص: 563.
[11]. شکل گیری سازمان روحانیت شیعه، ص: 174.
طلاب علوم دینی و محصلان حوزه های علمیه شیعه همواره با مشکلات اقتصادی مواجه بوده‌اند و دلیل اصلی را باید در وابسته نبودن این تشکیلات علمی به حکومت های مختلف جست و جو کرد. کسانی که وارد این حرفه‌ی دانش خیز می شوند با آگاهی کامل از این مشکلات، قدم به این وادی می گذارند. بی شک مشکلات اقتصادی موجود در جامعه، نتیجه بی توجهی مدیران اقتصادی و صاحبان کسب و کار به فرامین الهی می باشد.